«Καὶ ἥξουσιν ἀπὸ ἀνατολῶν καὶ δυσμῶν»
(Λουκᾶ ιγ΄, 29)
Τόν 1ο αἰώνα μ. Χ. περισσότεροι ἦταν οἱ ΙΟΥΔΑΙΟΙ πού ζοῦσαν ἐκτός Παλαιστίνης ἀπό αὐτούς πού ζοῦσαν στήν Ἁγία Γῆ, γιά πολλούς λόγους: βίαιη μετακίνηση, φυγή, καί ἠθελημένη μετανάστευση. Οἱ Ἀσσύριοι, γιά παράδειγμα, εἶχα μετατοπίσει τίς βόρειες φυλές στήν Μηδία, ἐνῶ ἀπό τούς ΙΟΥΔΑΙΟΥΣ πού ἐξορίστηκαν στή Βαβυλώνα, πολλοί ἐπέλεξαν νά παραμείνουν ἐκεῖ. Ὑπῆρχαν ἐπίσης μεγάλες ἰουδαϊκές κοινότητες σέ ὅλη τή ρωμαϊκή ἐπικράτεια. Μερικοί ΙΟΥΔΑΙΟΙ εἶχαν διαφύγει στήν Αἴγυπτο ἤ μετανάστευσαν ἐκεῖ, καθώς καί σέ ἄλλα μέρη τῆς βόρειας Ἀφρικῆς, ἀναζητώντας τήν ὑλική εὐημερία. Πράγματι, ἡ μεγαλύτερη κοινότητα τῆς Διασπορᾶς ἤταν στήν Ἀλεξάνδρεια πού ἀποτελοῦνταν ἀπό ἀρκετές ἑκατοντάδες χιλιάδες, ἤδη ἀπό τόν 1ο αἰώνα μ. Χ. Τέλος ὑπῆρχαν σημαντικές ἰουδαϊκές κοινότητες στή Μικρά Ἀσία (στίς Πράξεις ἐπισημαίνονται οἱ «Καππαδοκία, Πόντος καί Ἀσία, Φρυγία καί Παμφυλία» καί σέ ἑλληνικές πόλεις, ὅπως ἡ Κόρινθος. Ἔτσι, ὅταν συνέβη τό γεγονός τῆς Πεντηκοστῆς, γύρω στά 30 μ. Χ., ἡ ἰουδαϊκή Διασπορά κάλυπτε μεγάλο μέρος τοῦ μεσογειακοῦ κόσμου, καθώς καί σέ χῶρες πέρα ἀπό τά ἀνατολικά σύνορα τῆς Ρώμης, ὅπως στήν Παρθία (Περσία).
Παρά τη Διασπορά, ἡ Ἰερουσαλήμ παρέμενε τό κέντρο τοῦ ἰουδαϊκοῦ κόσμου, ὡς ὁ μόνος τόπος, ὅπου μποροῦσαν νά προσφέρουν θυσίες στο Θεό (ἄν καί ὑπῆρχε ἕνας ἀνταγωνιστικός ναός στόν Λεοντόπολη τῆς Αἰγύπτου, χτισμένος ἀπό τόν ἐκτοπισμένο ἀρχιερέα Ὀνία Δ΄, τόν 2ο αἰώνα π. Χ.). Οἱ ἄντρες ΙΟΥΔΑΙΟΙ ἔπρεπε, ὅποτε μποροῦσαν νά συμμετέχουν στίς μεγάλες γιορτές. Στίς Πράξεις περιγράφεται τό μεγάλο πλῆθος πού εἶχε συγκεντρωθεῖ γιά τήν Πεντηκοστή, Ἰουδαῖοι καί προσήλυτοι (ἐθνικοί πού εἶχαν ἀποδεχθεῖ τόν ἰουδαϊσμό) ἀπό τίς τέσσερις ἄκρες τῆς γῆς. Κατά τόν Λουκᾶ, αὐτή ἡ ξεχωριστή Πεντηκοστή θά μαρτυρήσει τήν ἀναμενόμενη συγκέντρωση τῶν διασκορπισμένων φυλῶν τοῦ Ἰσραήλ (Λουκᾶ 13, 29).
Τό νέο περιεχόμενο καί ἡ σημασία τῆς ἑορτῆς τῆς Πεντηκοστῆς
Ἡ Ἰουδαϊκή γιορτή τῆς Πεντηκοστῆς γιορταζόταν 50 ἡμέρες μετά τό Πάσχα. Ἦταν μία ἀγροτική γιορτή, πού ἀρχικά ὑπενθυμίζει ὅτι ὁ Θεός δώρισε τή γῆ καί τήν εὐλόγησε (ἡ «Μέρα τῶν Πρώτων Καρπῶν»). Ἐπειδή ὁ Μωυσῆς ἔφτασε στό Σινᾶ περίπου 50 ἡμέρες μετά τό πρῶτο Πάσχα (Ἐξόδου 19,1) γιορταζόταν ἀκόμη ἡ σύναψη τῆς Διαθήκης τοῦ Σινᾶ καί ἀργότερα ἡ παράδοση τοῦ Νόμου.
Κατά τό Λουκᾶ, ὁ ἑορτασμός τῆς σχέσης τοῦ Θεοῦ μέ τόν Ἰσραήλ γίνεται ἡ εὐκαιρία γιά τήν ἀνανέωση αὐτῆς τῆς Διαθήκης. Οἱ 12 (πού εἶχαν συμπληρωθεῖ ἀπό τό Ματθία) δέχονται τό Ἅγιο Πνεῦμα ὡς πύρινες γλῶσσες φωτιᾶς, μέ ἕνα τρόπο πού ἀπηχεῖ τήν ἐκδήλωση τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ στό ὄρος Σινᾶ, μαζεμένοι σέ ἕνα σπίτι τῆς πόλης. Τό κήρυγμά τους πού ἀκολουθεῖ, καί ἰδιαίτερα ἡ ὁμιλία τοῦ Πέτρου, φέρουν σέ αὐτό τό μικρό σπίτι περίπου 3.000 ἀνθρώπους ἀπό τίς διασκορπισμένες φυλές τοῦ Ἰσραήλ πού εἶχαν μαζευτεῖ στήν Ἰερουσαλήμ γιά τή γιορτή. Πράγματι στήν ἱκανότητα τόσο πολλῶν ἐθνοτήτων νά καταλάβουν τούς Ἀποστόλους στή δική τους γλώσσα ὁ Λουκᾶς, ἴσως βλέπει ἐπίσης ἀνατροπή τῆς τραγικῆς ἱστορίας τοῦ πύργου τῆς Βαβέλ (Γενέσεως 11). Τίς ἔσχατες ἡμέρες ὅταν ὁ Θεός χαρίζει πλουσιοπάροχα τό Πνεῦμα του σέ κάθε ἄνθρωπο (Πράξεων 2,17-21). Ἡ σύγχυση καί ὁ διασκορπισμός τῆς ἀνθρωπότητας ἀνατρέπονται. Πρίν ἀπό τήν κάθοδο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος τήν Πεντηκοστή, ὅμως, πρέπει νά λυθεῖ μία δυσκολία. Οἱ 12, ὁ νέος Ἰσραήλ, εἶχαν μειωθεῖ ἐξαιτίας τῆς ἀποχώρησης τοῦ Ἰούδα Ἰσκαριώτη.
Στίς Πράξεις (1,12-16) περιγράφεται ἡ ἀντικατάσταση τοῦ Ἰούδα ἀπό τό Ματθία. Προσπαθώντας νά κατανοήσει τά θλιβερά γεγονότα τῆς προδοσίας καί τοῦ θανάτου τοῦ Ἰούδα ὡς μέρος τοῦ σχεδίου τοῦ Θεοῦ, ὁ Λουκᾶς βρίσκει τό νόημα τους στά ἀποσπάσματα δύο Ψαλμῶν. Ἡ περιγραφή στίς Πράξεις εἶναι μία ἀπό τίς δύο ἐκδοχές τῆς Καινῆς Διαθήκης γιά τό θάνατο τοῦ Ἰούδα, κατά τήν ὁποία «ἔπεσε μέ τό πρόσωπο στή γῆ, σκίστηκε ἡ κοιλιά του καί χύθηκαν ἔξω ὅλα του τα σπλάχνα» (Πράξεων 1,18β. Ὁ Ματθαῖος στό 27,3-10 περιγράφει μία αὐτοκτονία). Παρά τίς διαφορές τους οἱ Πράξεις καί ὁ Ματθαῖος συμφωνοῦν ὅτι πρόκειται γιά ἕνα βίαιο γεγονός, πού συσχετιζόταν μέ κάποιο τρόπο μέ ἕνα χωράφι κοντά στήν Ἰερουσαλήμ, πού στίς μέρες τους ἦταν ἀκόμα γνωστό ὡς «Χωράφι τοῦ Αἵματος» (στά ἀραμαϊκά στά ἀραμαϊκά Ἀκελδαμά).
Οἱ προϋπόθεσεις γιά τήν συμπλήρωση τῶν 12 ἀποκαλύπτουν ἕνα πρωτοχριστιανικό ὁρισμό τοῦ Ἀποστόλου. Ὁ ὑποψήφιος ἔπρεπε νά εἶναι αὐτόπτης καί αὐτήκοος μάρτυς τοῦ Ἰησοῦ, «ἀρχίζοντας ἀπό τότε πού βαφτίστηκε ὁ Ἰησοῦς ἀπό τόν Ἰωάννη, ὥς τήν ἡμέρα πού ἀναλήφθηκε ἀπό ἀνάμεσά μας» (Πράξεων 1,22α), νά μπορεῖ ἑπομένως νά εἶναι μάρτυρας τῆς Ἀνάστασης. Ὁ Παῦλος ὅπως θά δοῦμε παρακάτω, δέν ἦταν αὐτόπτης καί αὐτήκοος μάρτυρας τοῦ Ἰησοῦ οὔτε ἀνῆκε στούς ἀρχικούς μαθητές του. Χάρη στή συνάντηση τους στό δρόμο γιά τη Δαμασκό, ὅμως, ἔγινε μάρτυρας τῆς Ἀνάστασης πίστεψε ὁ ἴδιος καί ἀνέλαβε τό ἔργο τοῦ Ἀποστόλου τῶν Ἐθνῶν (Α΄ Κορινθίους 9,1. 15,8. Γαλάτας ἀκόμα 1,15-17).
Οἱ ἀπόστολοι Πέτρος καί Ἰωάννης
Στίς ἱστορίες τῆς πρώτης κοινότητας τῆς Ἱερουσαλήμ μετά τήν Πεντηκοστή, δύο Ἀπόστολοι ἐπικρατοῦν: ὁ Σίμων Πέτρος καί ὁ Ἰωάννης, γιός τοῦ Ζεβεδαίου. Ἀργότερα, ὁ Ἰάκωβος, ὁ ἀδελφός τοῦ Κυρίου (γιός τοῦ Ἰωσήφ ἀπό προηγούμενο γάμο ἤ ξάδερφος τοῦ Ἰησοῦ), θά μπεῖ ἐπίσης στήν ὁμάδα (Πράξεων 12,17. 15,13. 21,18) καί ἡ μεταγενέστερη παράδοση ὑποστηρίζει ὅτι αὐτός ὁ Ἰάκωβος καί ἄλλοι συγγενεῖς τοῦ Ἰησοῦ ἦταν ἀνάμεσα στούς πρώτους ἐπισκόπους της Ἰερουσαλήμ. Ἀλλά πρός τό παρόν, ἡ προσοχή ἑστιάζεται στούς δύο ἀπό τούς ὁποίους ὁ Ἰωάννης εἶναι ὁ πιό λιγομίλητος. Οἱ σπουδαῖες ὁμιλίες τῶν Πράξεων 2 - 4 βγαίνουν ἀπό τά χείλη τοῦ Πέτρου, σύμφωνα μέ το ρόλο του ὡς ἐκπροσώπου τῶν 12. Ἐντυπωσιακή εἶναι οἱ παραλληλισμοί ἀνάμεσα στή δραστηριότητα αὐτῶν τῶν ἀποστολῶν καί στή δράση τοῦ Ἰησοῦ. Μεγάλο μέρος τοῦ ἔργου τοῦ Πέτρου καί τοῦ Ἰωάννη διαδραματίζεται στό Ναό, ἀπηχώντας τή δραστηριότητα τοῦ Χριστοῦ ἐκεῖ (Λουκᾶ 20-21). Ἡ θεραπεία τοῦ χωλοῦ στήν Ὡραία Πύλη ἀπηχεῖ μία παρόμοια θεραπεία ἀπό τόν Ἰησοῦ στό Λουκᾶ 5,18-26.
Στήν καρδιά τῆς Ἰερουσαλήμ τοῦ 1ου αἰώνα, δεσπόζει ὁ ναός της. Ὁ Ναός τοῦ Ἡρώδη περιελάμβανε μία σειρά ἀνοιχτές αὐλές τῶν ὁποίων ἡ ἱερότητα αὔξανε ὅσο πλησίαζαν πρός τό κεντρικό θυσιαστήριο. Αὐτό τό στεγασμένο κτίριο ἐμπεριεῖχε τά Ἅγια, ὅπου γινόταν ἡ καθημερινή προσφορά θυμιάματος (Λουκᾶ 1,9) καθώς καί τά Ἅγια τῶν Ἁγίων, ὅπου πρόσβαση εἶχε μόνο ὁ Ἀρχιερέας πού ἔμπαινε ἐκεῖ μόνο μία φορά τό χρόνο, κατά τό Γιόμ Κιπούρ (Ἡμέρα Ἐξιλασμοῦ). Ὁ Λουκᾶς ἀναφέρει πολλά σημεῖα ἐντός τοῦ περιβόλου τοῦ Ναοῦ. Ἡ «Ὡραία Πύλη» (Πράξεων 3,2) μπορεῖ νά εἶναι ἡ πύλη τοῦ Νικάνορα, πού εἴτε ἦταν τό ὅριο ἀνάμεσα στήν αὐλή τῶν Ἐθνῶν καί τήν Αὐλή τῶν Γυναικῶν, εἴτε ἔδινε πρόσβαση ἀπό τή δεύτερη στήν Αὐλή τοῦ Ἰσραήλ. Ἡ στοά τοῦ Σολομῶντα (Πράξεων 3,11) ἦταν τό περιστύλιο πού ἔκλεινε τήν Αὐλή τῶν ἐθνικῶν ἀπό τήν Ἀνατολική πλευρά.
Στό προαναφερόμενο ἱστορικό καί θεολογικό αὐτό πλαίσιο κατανοοῦνται τά λόγια τοῦ εὐαγγελιστοῦ Λουκᾶ «καί θά ἔρθουν ἄνθρωποι ἀπό τήν ἀνατολή καί τή δύση, ἀπ’ τό βορρᾶ καί τό νότο καί θά καθίσουν στό τραπέζι τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ» (Λουκᾶ ιγ΄, 29).
