Η ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ
(29 Μαΐου 1453)
Τοῦ Μητροπολίτου Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ Δανιήλ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ἡ ἅλωσις τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπὸ τῶν Τούρκων τὸν Μάϊον τοῦ 1453 ὅπως ἔγραψε εἰς τόν πρόλογον τοῦ ἔργου του «Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος» τό 1914 ὁ Γάλλος ἱστορικός Γουσταύος Σλούμπερζε εἶνε ἓν τῶν μεγίστων συμβάντων τῆς παγκοσμίου ἱστορίας καὶ ἔσχε τεραστίαν ἐπίδρασιν ἐπὶ τὰς τύχας τῆς Εὐρώπης. Διὰ τῆς ἁλώσεως ἐκείνης οἱ Τοῦρκοι ἀπέκτησαν τὴν ἡγεμονίαν ἐν τῇ Ἀνατολῇ ἐπὶ αἰῶνας ὅλους. Τὸ γεγονὸς ἐκεῖνο ὑπῆρξεν ἡ ἐσχάτη καταστροφὴ τῆς ἑλληνικῆς φυλῆς μέχρι τῆς ἀναστάσεως, ἥτις ἐνεκαινιάσθη μὲν μεγαλοπρεπῶς τὸ πρῶτον ἥμισυ τοῦ παρελθόντος αἰῶνος, (ἐννοεῖ τό 1821) συνετελεσθη δὲ λαμπρῶς ἐν ταῖς ἡμέραις ἡμῶν (ἐννοεῖ τό τέλος τῶν Βαλκανικῶν Πολέμων τό 1914). Ἡ ἅλωσις μικροῦ δεῖν μετέβαλεν ὁριστικῶς τὸν ῥοῦν τῆς ἱστορίας. Ὑπῆρξε συμβὰν ἐπὶ τοσοῦτον ἔκτακτον διὰ πλείστους ὅσους λόγους, ἀλλὰ καὶ διότι ἡ προηγηθεῖσα αὐτῆς πολιορκία ὑπῆρξεν ἡ πρώτη ἐπιτευχθεῖσα διὰ τοῦ πυροβολικοῦ, ὅπλου ὅλως νέου ἐν τοῖς χρόνοις ἐκείνοις οὕτως, ὥστε οἱ λόγιοι καθώρισαν τοὺς μοιραίους ἐκείνους μῆνας Ἀπρίλιον καὶ Μάϊον τοῦ 1453 ὡς τὸ ἐπίσημον χρονολογικὸν ὅριον, δι᾿ οὗ περατοῦνται μὲν οἱ μέσοι αἰῶνες, δηλοῦται δὲ ἡ ἀρχὴ τῶν νέων χρόνων.
Καὶ ἐπεδείχθη μὲν κατὰ τὴν πολιορκίαν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἡ μεγαλοφυία τοῦ νεαρωτάτου σουλτάνου Μωάμεθ, ἔχοντος ἡλικίαν μόλις εἴκοσι καὶ δύο ἐτῶν, καὶ ἡ γενναιότης τῶν λαμπρῶν αὐτοῦ στρατιωτῶν. ᾿Αλλὰ θὰ μείνη ἡ πολιορκία ἐκείνη περιώνυμος εἰς αἰῶνας αἰώνων κυρίως ἕνεκα τοῦ θαυμασίου θάρρους τῶν ὀλίγων ἐκείνων χιλιάδων ἀνδρείων, Ἑλλήνων μάλιστα ὡς καὶ Ἰταλῶν ἐπικούρων, οἵτινες μέχρι τῆς τελευταίας αὐτῶν πνοῆς ἐν μέσῳ μόχθων ἀτελευτήτων ἐπὶ δύο σχεδὸν μῆνας, ἀντιτασσόμενοι πρὸς πολέμιον εἰκοσάκις καὶ ὑπερέκεινα πολυαριθμότερον, πρὸς τὸν ἄριστον τῶν ἐν ἐκείνῳ τῷ χρόνῳ στρατῶν, ὑπερήσπισαν τὰ τείχη τῆς βασιλευούσης, τῆς θεοφυλάκτου πόλεως, τοῦ τελευταίου τούτου προμαχῶνος τῆς χριστιανωσύνης ἐν τῇ Ἀνατολῇ, ἐπαισχύντως ἐγκαταλειφθέντος εἰς τὴν φρικτὴν ὑπὸ τῶν Τούρκων σύνθλιψιν παρὰ τῆς Εὐρώπης, ἠλιθίως ἀδιαφορούσης καὶ ἀμεριμνούσης περὶ κινδύνου ἐπὶ τοσοῦτον φοβεροῦ. Θὰ μείνῃ δὲ ἡ ἅλωσις πρὸ πάντων ἐν τῇ μνήμῃ τῆς εὐγενοῦς ἑλληνικῆς φυλῆς χρονολογία ἀθάνατος ὡς ἐκ τοῦ ἐνδόξου θανάτου τοῦ τελευταίου αὐτοκράτορος τοῦ Βυζαντίου, Κωνσταντίνου τοῦ Παλαιολόγου, πεσόντος ἡρωικῶς ὑπὲρ πατρίδος παρὰ τὸ ῥῆγμα τῆς πύλης τοῦ Ἁγίου Ῥωμανοῦ τὴν πρωίαν τῆς 29 Μαΐου 1453 ἐν μέσῳ τῶν περιστοιχιζόντων τὸν βασιλέα ἀτρομωτάτων συμμαχητῶν αὐτοῦ.
Ἐν Παρισίοις, τὸν Μάρτιον τοῦ 1914
(Γουσταύου Σλούμπερζε, Ἀπόσπασμα ἀπό τήν Εἰσαγωγή τοῦ βιβλίου μέ τίτλο : Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος καί ἡ πολιορκία καί ἅλωσις τῆς Κωνταντινουπόλεως ὑπό τῶν Τούρκων τῷ 1453, μτφ. Σπυρίδωνος Λάμπρου, ἐκδόσεις Β. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 1991)
Ὁ Γουσταύος-Λέον Σλούμπερζε (Gustave-Leon Schlumberger) ὑπῆρξε ἀπό τούς διαπρεπέστερους Γάλλους Βυζαντινολόγους τοῦ 19ου αἰώνα, τοῦ ὁποίου ἡ συμβολή στήν ἀναβίωση τῶν σπουδῶν τῆς βυζαντινολογίας ὑπῆρξε σημαντική. Γεννήθηκε στή Γκέμπ-Βιλέρ το 1844 καί πέθανε στό Παρίσι τό 1929. Ἀρχικά σπούδασε ἰατρική, στήν ὁποία μάλιστα ἀνακηρύχθηκε διδάκτορας το 1972. Γρήγορα ὅμως ἀπορροφήθηκε στή συλλογή καί μελέτη νομισμάτων καί ἱστορικῶν μνημείων. Μάλιστα το 1877-78 δημοσίευσε τά πορίσματα τῶν μελετῶν του. Τό 1877 ἔγινε μέλος της Γαλλικῆς Ἑταιρείας Ἀρχαιοδιφῶν καί στή συνέχεια μέλος τῆς Ἀκαδημίας Ἐπιγραφῶν καί Γραμμάτων. Χάρη στή γλαφυρότητα τοῦ λόγου του ἔφερε τό Βυζάντιο ξανά στά ἐνδιαφέροντα τῶν ἐπιστημονικῶν κύκλων.
Στήν συνέχεια ἐρανισθήκαμε μερικά κείμενα α΄. ἱστορικά, β΄. λογοτεχνικά καί γ΄. ἄρθρα πού ἀναφέρονται στήν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως γιά νά συνθέσουμε τήν ὁμιλίας μας εἰς τήν 564 ἐπέτειο (1453-2017)
Α΄. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
α΄. Ἡ τελευταία ἐν τῇ Ἁγίᾳ Σοφίᾳ τελετή
(Πρόλογος ἀπό τά Δημοτικά Ἄσματα τοῦ Σπυρίδωνος Ζαμπελίου)
Ἡ πληκτικωτέρα σκηνὴ ἐξ ὅσων τὰ χρονικὰ τῆς Ὀρθοδόξου Ἑλλάδος μνημονεύουσιν, ἔλαβε χώραν ἐντὸς τοῦ τεμένους τῆς Ἁγίας Σοφίας, ὀλίγας ὥρας πρὶν ἢ τὸ γένος τῶν Γραικῶν παραδοθῇ εἰς τὸ τετρακοσιετὲς μαρτύριον.
Ὁ βασιλεὺς δυσελπιστῶν ἤδη περὶ σωτηρίας, ὅμως ἀποφασισμένος νὰ κυρώσῃ μὲ τὸ ἴδιόν του αἷμα τὴν μέλλουσαν τῆς Ἑλληνικῆς φυλῆς ἐξαγόρασιν, ἀφοῦ περιῆλθε τὰς ἐπάλξεις καὶ τὰ φρούρια καὶ ἐβεβαιώθη ὅτι πάντα εἶχον ἐν τάξει, εἰσέρχεται εἰς τὴν ἐκκλησίαν συνοδευόμενος ἀπὸ πολλοὺς στρατηγοὺς, καὶ ἱερεῖς, καὶ ἀναρίθμητον πλῆθος λαοῦ, φωνάζοντος τὸ «Κύριε ἐλέησον!»
Ἦτον ὄρθρος τῆς Κυριακῆς 27 Μαΐου 1453, ἡ ἀποφρὰς ἡμέρα τῶν Ἁγίων Πάντων.
Ὁ ἦχος τῶν κλαυθμῶν, ἡ βοὴ τῶν γυναικείων γογγυσμῶν, καὶ αἱ φωναὶ τῶν παίδων κατεσκέπαζον τὰς δεήσεις τῶν διακόνων, οἵτινες ἐνώπιον τῆς ὡραίας Πύλης ἱστάμενοι τὴν τελευταῖαν ἥδη ἀνέπεμπον ἰκεσίαν ἐν τῇ μεγάλῃ Ἐκκλησίᾳ ὑ π έ ρ τ ο ῦ κ α θ υ π ο τ ά ξ α ι ὑ π ό τ ο ύ ς π ό δ α ς τ ῶ ν Ὀ ρ θ ο δ ό ξ ω ν π ά ν τ α ἐ χ θ ρ ό ν κ α ί π ο λ έ μ ι ο ν
Σύνολος ἡ κύκλῳ σκηνὴ ἐνέπνεε λύπην, πένθος, μελαγχολίαν, αἱ καρδίαι πάντων ἦσαν καταπεπιεσμέναι, ὡσανεὶ ἐτελεῖτο ἡ νεκρώσιμος κηδεία ὁλοκλήρυυ γενεᾶς.
Ἡ ἐθιμοταξία ἐξέλιπε· αἱ κοινωνικαί ἀνισότητες διεσκεδάσθησαν· οἱ δημόται συγκεχυμένως ποιοῦσι μετανοίας μετὰ τῶν πατρικίων· οἱ πένητες μετὰ τῶν ἀρχόντων, καί, ὡς ἐπὶ τὸ χεῖλος τοῦ κοινοῦ τάφου, πολῖται μετὰ πολιτῶν ἀδιακρίτως συμπεριπτύσσονται. Καὶ αὐτὸς ὁ πάνσεπτος Ναὸς, τὸ σύμβολον τῆς πάλαι ποτὲ κραταιᾶς ᾿Ορθοδοξίας, ἡ κατοικία τῶν αἰώνων, τοῦ Χριστιανισμοῦ τὸ καύχημα νῦν γεγυμνωμένος παντὸς πολυτίμου κοσμήματος, καὶ ἀπεκδεδυμένος αὐτῶν ἔτι τῶν πρὸς τὴν μυσταγωγίαν ἀναγκαίων σκευῶν, ἀφώτιστος, ἀκαλώπιστος, εὐτελισμένος, εἰκονίζει πιστῶς τὴν ταλαίπωρον Ἑλλάδα κατὰ τὸ δούλειον ἐκεῖνο στάδιον, ἐν ὧ μετὰ παρέλευσιν ὀλίγων ὡρῶν γεγραμμένον ἦτο νὰ εἰσέλθῃ.
Ὅσῳ πλέον ἡ λειτουργία προχωρεῖ καὶ προσεγγίζει τὴν ἀπόλυσιν, τόσῳ μᾶλλον αὐξάνει ἡ βοὴ τοῦ κλαυθμοῦ, καὶ ὁ κοπετὸς τοῦ λαοῦ διπλασιάζεται. Ἐφαίνετο, ὅτι ἡ ζωὴ πάντων τῶν περιεστώτων ἦτο περιορισμένη μόνον ἐντὸς τῆς διαρκεῖας ἐκείνης τῆς Εὐχαριστίας, καὶ ὅτι ἑκάστη συλλαβή τῶν εὐχῶν ἐκείνων, πίπτουσα ἀπὸ τοῦ στόματος τῶν ἱερέων, ἦτο νέον βῆμα πρὸς τὴν προκειμένην ἄβυσσον.
Τονιζομένου τοῦ Κοινωνικοῦ, αἰφνιδίως σχίζονται αἱ ὄχλοι, οἱ σωματοφύλακες ἀναμερίζωνται, ὁ δὲ Κωνσταντῖνος περιβεβλημένος τά βασιλικά μέν, ἀλλά, φεῦ! πενιχρά καὶ τετριμμένα ἱμάτιά του, προβαίνει πρὸς τὸ ἅγιον βῆμα, ἀσκεπής, κατηφὴς , μετὰ τῶν ὀφθαλμῶν δεδακρυσμένων.
Οἱ στεναγμοὶ καταπαύονται, ὁ θόρυβος σιγάζει καθ᾽ ὅλον ἐκεῖνον τὸν ἀπέραντον Ναὸν δὲν ἀκούεται πάρεξ ἡ φωνὴ τοῦ λειτουργοῦ, τοῦ προσκαλοῦντος τοὺς Χριστιανούς, ἵνα μ ε τ ὰ π ί σ τ ε ω ς κ α ὶ ἀ γ ά π η ς προσέλθωσιν.
Ὁ Αὐτοκράτωρ νοερῶς ἐπὶ πολλὴν ὥραν προσεύχεται, Κύριος οἶδε τίνα λυτήριον καὶ πατριωτικὴν προσευχήν προσπίπτει τρὶς ἐνώπιον τῆς εἰκόνος τοῦ Δεσπότου Χριστοῦ καὶ τῆς Θεομήτορος ἀναχαιτίζων δι᾽ ἑνὸς σπασμωδικοῦ κινήματος τοῦ στόματος καὶ τῶν παρειῶν τούς λυγμοὺς, οἵτινες ἀπὸ καιροῦ εἰς καιρὸν ταραχωδῶς ἀναβαίνονσιν ἀπὸ τῆς καρδίας του, εἶτα δὲ στραφεὶς πρὸς τὸν λαόν, ἀναβοᾷ γεγωνυΐᾳ τῇ φωνῇ:
«Χριστιανοί, συγχωρήσατε τὰς ἁμαρτίας μου καὶ ὁ Θεὸς ἄς συγχωρήσῃ τὰς ἰδικάς σας! »
Παραλαμβάνων δέ, ὡς ἔθος, παρὰ τῶν χειρῶν τοῦ ᾽Αρχιερέως τὰ ἄχραντα μυστήρια, μεταλαμβάνει αὐτῶν.
«Ἔσο συγχωρημένος!»
Καὶ τῷ ὄντι ἐσυγχωρήθησαν αἱ ἁμαρτίαι τῆς μεσαιωνικῆς μοναρχίας. Ἀπὸ τοῦ νῦν κυοφυρεῖται εἰς τὴν ἱστορίαν τῆς Ἑλλάδας νέα βασιλεία, τῆς Ἀναγεννήσεως
Μετὰ ταῦτα ὁ ἁγνισμένος, καὶ ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἀγόμενος τοῦ μεσαίωνος ἔσχατος βασιλεύς, ἀποτεινόμενος πρὸς τοὺς παρευρισκομένους, παραινεῖ αὐτοὺς νὰ συγκοινωνήσωσιν ἀδελφικῶς καὶ ἔπειτα νὰ ἐνθυμηθῶσιν, « ὅτι ἤγγικεν ἡ ὥρα, ὅτε μέλλουσι ν' ἀγωνισθῶσιν τὸν ὑπὲρ πάντων ἀγῶνα, καὶ ὅτι ἐὰν δὲν εἶναι παρὰ Θεοῦ ὡρισμένοι νὰ σώσωσι διὰ θυσίας τὴν ἀγαπητὴν πατρίδα, τοὐλάχιστον ὀφείλουσι νὰ καταλείψωσιν εἰς τοὺς ἀπογόνους μνήμην ἀνδρείας καὶ ἀρετῆς τοιαύτην, οἷα εἶναι ἀναγκαία, ὅπως οὗτοι διαφυλάξωσιν ἐν τῇ ἐνδεχομένῃ δουλείᾳ τὴν πίστιν τῶν πατέρων καὶ τὸν σεβασμὸν πρὸς τὸ παρελθὸν»
Εἰς τούτους τοὺς λόγους τοὺς λυπηροὺς, οἵτινες μυριάκις ἀπὸ στόματος εἰς στόμα ἐπαναλαμβανόμενοι ἀντηχοῦσιν εἰς τὴν Ἁγίαν Σοφίαν, ὡς ἡ τῆς Πατρίδος καὶ τῆς Πίστεως τελευταία διαθήκη, μετὰ πλείονος ἢ πρότερον ὁρμῆς, ἐκρυγνύονται οἱ κλαυθμοὶ καὶ οἱ ὀδυρμοὶ τῶν προσερχομένων εἰς τὴν μετάληψιν. Ἡ φωνὴ τῶν αἰτούντων συγχώρησιν δὲν ἀκούεται πλέον. «᾿Εν δὲ τῇ ὥρᾳ, λέγει ὁ Φραντζῆς συνοπτικῶς, τίς διηγήσεται τοὺς τότε κλαυθμοὺς καὶ θρήνους; ᾽Εὰν ἀπὸ ξύλου ἄνθρωπος ἢ πέτρας ἦν, οὐκ ἠδύνατο μὴ θρηνῆσαι».
Ὁ ἦχος τῆς σάλπιγγος διακόπτει τὴν τραγικὴν σκηνήν. Αἱ μητέρες ἀποχαιρετῶσι τὰ τέκνα των· αἱ γυναῖκες ρίπτονται εἰς τὰς ἀγκάλας τῶν συζύγων· οἱ τελευταῖοι ἀσπασμοὶ συγχέονται μὲ τὸν κρότον· τῶν σπαθίων καὶ τῶν ἀσπίδων.
Ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ ἐκοινώνησαν ἅπαντες ἐν μιᾷ καὶ τῇ αὐτῇ κοινωνίᾳ πίστεως, ἀγάπης καὶ ἐλπίδος ἅπαντες ὤμοσαν ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν ὅρκον καὶ βασιλεύς, καὶ ἀριστοκρατία, καὶ λαός, καὶ ἱερατεῖον.
Διότι ἄλλο τις δὲν ἤκουον εἰ μὴ φωνὰς περὶ ἀμοιβαίας συγχωρήσεως τῶν ἁμαρτημάτων καὶ φρικτοὺς ὅρκους σταθερότητος εἰς τὰ τῆς ἐθνικῆς πίστεως δόγματα, τυχούσης αἰχμαλωσίας. « Συγχώρησόν με ἀδελφέ !» εἷς ἐφώναζεν ὧδε καὶ πάλιν «Ὁ Θεὸς ἂς σὲ συγχωρήσῃ ἀπεκρίναντο ἕτεροι. Ἡ ἀμοιβαία ἄφεσις τῶν πλημμελημάτων παρεξετάθη σχεδὸν μέχρις αὐγῆς. Ἤθελεν ὁ μεσαίων, φαίνεται, ν' ἀποθάνῃ συγκεχωρημένος ἐν τῷ ναυαγίῳ του.
Ἴσως οὐδαμοῦ τῆς Χριστιανικῆς ἱστορίας εὑρίσκεται παράδειγμα παρομοίας πνευματικῆς ἑνώσεως καὶ ὁμονοίας.
ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΖΑΜΠΕΛΙΟΣ- Υἱός τοῦ Ἰ. Ζαμπελίου συνέγραψεν ἰδίᾳ ἱστορικά πονήματα ἀναφερόμενα εἰς τὴν Βυζαντινὴν Ἐποχὴν καὶ εἰς τὴν ἐνετοκρατίαν ἐν Ἑλλάδι· τοιαῦτα εἶναι αἱ Βυζαντναὶ Μελέται, τὰ Ἱστορικὰ Σκηνογραφήματα, οἱ Κρητικοὶ γάμοι, μυθιστόρημα μεμιγμένον μετ᾽ ἀληθοῦς ἱστορίας. Ἐξέδωκεν συλλογὴ Δημωδῶν Ἀσμάτων τῆς Ἑλλάδος μετὰ μακρᾶς εἰσαγωγῆς περὶ γωνήσεως καὶ διαδόσεως τῆς νέας ἑλληνικῆς ποιήσεως, καὶ μονογραφίαν ὑπὸ τὸν τίτλον : Πόθεν ἡ κοινὴ λέξις τραγουδῶ. Τῷ 1868 ἐξέδωκε τὰ Ἰταλοελληνικά, ἤτοι περὶ τοῦ πολιτισμοῦ τῆς κάτω ᾿Ιταλίας κατὰ τὴν ἐποχὴν τῶν εἰκωμάχων. Τελευταῖον δ’ ἔργον αὐτοῦ εἶναι μέγα ἐτυμολογικὸν λεξικὸν (τοῦ ὁποίου εἷς μόνος τόμος ἐξεδόθη ἐν Παρισίοις) ἀναγόμενον εἰς τὰς συγγενείας ἑλληναῶν ῥιζῶν πρὸς ῥωμανικὰς καὶ κελτικάς. ᾿Απέθανεν ἐν ᾿Ελβετίᾳ τῇ 10 Αὐγούστου 1881.
β΄.Οἱ πρὸς τῆς Ἁλώσεως διαπραγματεύσεις
(Ἀπόσπασμα ἀπό τήν «Βυζαντινή Ἱστορία» τοῦ ΔΟΥΚΑ ἔκδοση Βόννης, 1834 κεφάλαιο 39)
Κατά τήν ἐπικρατοῦσαν τήν ἐποχήν ἐκείνην συνήθειαν ὁ ἐπιτιθέμενος πρότεινε τήν συνθηκολόγηση μέ τόν ἀμυνόμενο ὑπό ὅρους. Γράφει ὁ Δούκας :
Ἀπαρτίσας οὖν τὰ πάντα, ὡς αὐτῷ ἐδόκει καλῶς, ἔπεμψεν (ὁ Μωάμεθ) ἔνδον (ἐννοεῖται τῆς Κωνσταντινουπόλεως) λέγων τῷ βασιλεῖ:
«Γίνωσκε τὰ τοῦ πολέμου ἤδη ἀπηρτίσθαι, καὶ καιρὸς ἐστιν ἀπὸ τοῦ νῦν πρᾶξαι τὸ ἐνθυμηθὲν πρὸ πολλοῦ παρ᾽ ἡμῖν νῦν, τὴν δὲ ἔκβασιν τοῦ σκοποῦ τῷ Θεῷ ἀφίεμεν. Τί λέγεις ; Βούλει καταλείπειν τὴν πόλιν καὶ ἀπελθεῖν ἔνθα καὶ βούλει μετὰ τῶν σῶν ἀρχόντων καὶ τῶν ὑπαρχόντων αὐτοῖς, καταλιπὼν τὸν δῆμον ἀζήμιον εἶναι καὶ παρ᾿ ἡμῶν καὶ παρὰ σοῦ, ἢ ἀντιστῆναι καὶ σὺν τῇ ζωῇ καὶ τὰ ὑπάρχοντα ἀπολέσεις, σύ τε καί οἱ μετὰ σοῦ, ὁ δὲ δῆμος αἰχμαλωτισθεὶς παρὰ τῶν Τούρκων διασπαρῶσιν ἐν πάσῃ τῇ γῇ;»
Ὁ βασιλεὺς δὲ ἀπεκρίνατο σὺν τῇ συγκλήτῳ:
«Εἰ μὲν βούλει, καθὼς οἱ πατέρες σου ἔζησαν, εἰρηνικῶς σὺν ἡμῖν συζῆναι καὶ σὺ, τῷ Θεῷ χάρις. Ἐκεῖνοι γὰρ τοὺς ἐμοὺς γονεῖς ὡς πατέρας ἐλόγιζον καὶ οὕτως ἐτίμων, τὴν δὲ πόλιν ταύτην ὡς πατρίδα. Καὶ γὰρ ἐν καιρῷ περιστάσεως ἅπαντες ἐντὸς ταύτης εἰσίοντες ἐσώθησαν, καὶ οὐδεὶς ὁ ἀντισταίνων ἐμακροβίω. Ἔχε δὲ καὶ τὰ παρ᾽ ἡμῖν ἁρπαχθέντα ἀδίκως κάστρα καὶ γῆν ὡς δίκαια, καὶ ἀπόκοψον καὶ τοὺς φόρους τόσους, ὅσους κατὰ τὴν ἡμετέραν δύναμιν κατ' ἔτος τοῦ δοῦναί σοι, καὶ ἄπελθε ἐν εἰρήνῃ. Τί γὰρ οἶδας, εἰ θαρρῶν κερδᾶναι εὑρεθῇς κερδανθεἰς ; Τὸ δὲ τὴν πόλιν σοι δοῦναι οὔτ᾿ ἐμόν ἐστιν οὔτ᾿ ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως ἀποθανοῦμεν καὶ οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν».
Ταῦτα ἀκούσας ὁ τύραννος, καὶ ἀπογνοὺς τὴν εἰρηνικὴν τῆς πόλεως παραδοσὶαν, ὥρισε διαλαλίας γενέσθαι ἐν πάσῃ τῇ στρατιᾷ καὶ ἐδήλωσε τὴν ἡμέραν τοῦ πολέμου, ὀμόσας ὡς οὐκέτι ἀλλο χρῄζει κέρδος πλὴν τὰς οἰκοδομὰς καὶ τὰ τείχη τῆς πόλεως, «τὸν δὲ ἄλλον ἅπαντα θησαυρὸν καὶ αἰχμαλωσίαν ἔστωσαν ὑμῶν κέρδη». Τότε οἱ πάντες εὐφήμησαν.
Αὐτά συνέβησαν τήν 21ην Μαΐου 1453
ΔΟΥΚΑΣ.- Βυζαντινὸς Ἱστορικός, ἀγνώστου βαπτιστικοῦ ὀνόματος, ζήσας κατὰ τὴν ἐποχὴν τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπὸ τῶν Τούρκων.
Τόπος γεννήσεως καὶ ἀκριβῆ χρονικὰ ὅρια τοῦ βίου του ἀγνοοῦνται. Τὸ ἱστορικὸν αὐτοῦ σύγγραμμα «Βυζαντινή Ἱστορία», τοῦ ὁποίου διεσώθη ἀνεπίγραφον ἀντίγραφον ἐν παρισινῷ χειρογράφῳ, ἀναφέρεται κυρίως εἰς τὰ ἔτη 1341-1462 καὶ εἶναι πηγὴ ἀξιόπιστος διὰ γεγονότα ὑποπεσόντα εἰς τὴν ἄμεσον αὐτοῦ ἀντίληψιν. Ἡ ἔκθεσις αὐτοῦ εἶναι λιτή, ἀλλὰ ζωηρὰ καὶ εἰς εὔληπτον γλῶσσαν.
γ΄. Ὁμιλία τοῦ Κωνσταντῖνου τοῦ Παλαιολόγου πρὸς τοὺς συμπολεμιστές του τήν 28 Μαΐου 1453
(Ἀπόσπασμα ἀπό τό ΧΡΟΝΙΚΟΝ τοῦ Γεωργίου Φραντζῆ τοῦ Πρωτοσβεστιαρίου ἐν τέσσαρσι βιβλίοις J.P. Migne τ. 156, Βιβλίον Γ΄ «Περί τῆς βασιλείας Κωνσταντίνου τοῦ Παλαιολόγου καί τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί ἑτέρων τινῶν στ. 807-897»)
Διηγεῖται ὁ Γεώργιος Φραντζῆς:
«᾿Ακούσαντες δὲ ἡμεῖς ἐν τῇ πόλει τοσαύτης κραυγῆς, ὡσεὶ ἦχον μέγαν θαλάσσης, ἐλογιζόμεθα τί ἆρα ἐστί· μετ’ ὀλίγον δὲ ἑμάθομεν βεβαίως καὶ ἐν ἀληθείᾳ ὅτι ἐπὶ τὴν αὔριον ὁ ἀμιρᾶς ἡτοίμασε χερσαῖόν τε καὶ ὑδραῖον πόλεμον σφοδρῶς, ὅσον αὐτῷ ἦν δυνατόν, δῶσαι τῇ πόλει. Ἡμεῖς δὲ θεωροῦντες τοσοῦτον πλῆθος τῶν ἀσεβῶν, λέγω ὡς ἐμοὶ δοκεῖ, ὄντως καθ’ ἕκαστον ἡμῶν πεντακόσιοι καὶ πλεῖον ἦσαν ἐξ αὐτῶν καὶ εἰς τὴν ἄνω πρόνοιαν πάσας ἡμῶν τὰς ἐλπίδας ἀνεθέμεθα.
Καὶ προστάξας ὁ βασιλεὺς ἵνα μετὰ τῶν ἁγίων καὶ σεπτῶν εἰκόνων καὶ τῶν θείων ἐκτυπωμάτων ἱερεῖς, ἀρχιερεῖς καὶ μοναχοί, γυναῖκές τε καὶ παιδία, μετὰ δακρύων διὰ τῶν τειχῶν τῆς πόλεως περιερχόμενοι τὸ « Κύριε ἐλέησον » μετὰ δακρύων ἔκραζον καὶ τὸν Θεὸν ἱκέτευον, ἵνα μὴ διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν παραδώσῃ ἡμᾶς εἰς χεῖρας ἐχθρῶν ἀνόμων καὶ ἀποστατῶν καὶ πονηροτάτων παρὰ πᾶσαν τὴν γῆν, ἄλλ’ ἵλεως γενήσηται ἡμῖν τῇ κληρονομίᾳ αὐτοῦ.
Καὶ μετὰ κλαυθμοῦ ἀλλήλους ἀνεθαρρύνοντο, ἵνα ἀνδρείως ἀντισταθῶσι τοῖς ἐναντίοις ἐπὶ τῇ ὥρᾳ τῆς συμπλοκῆς. Ὁμοίως δὲ καὶ ὁ βασιλεὺς τῇ αὐτῇ ὀδυνηρᾷ ἑσπέρᾳ τῆς δευτέρας συνάξας πάντας τοὺς ἐν τέλει, ἄρχοντας καὶ ἀρχομένους, δημάρχους καὶ ἑκατοντάρχους καὶ ἑτέρους προκρίτους στρατιώτας ταῦτα ἔφη:
«Ὑμεῖς μὲν εὐγενέστατοι ἄρχοντες καὶ ἐκλαμπρότατοι δήμαρχοι καὶ στρατηγοὶ καὶ γενναιότατοι συστρατιῶται καὶ πᾶς ὁ πιστὸς καὶ τίμιος λαός, καλῶς οἴδατε ὅτι ἔφθασεν ἡ ὥρα καὶ ὁ ἐχθρὸς τῆς πίστεως ἡμῶν βούλεται, ἵνα μετὰ πάσης τέχνης καὶ μηχανῆς ἰσχυροτέρως στενοχωρήσῃ ἡμᾶς καὶ πόλεμον σφοδρὸν μετὰ συμπλοκῆς μεγάλης ἐκ τῆς χέρσου καὶ θαλάσσης δώση ἡμῖν μετὰ πάσης δυνάμεως, ἵνα, εἰ δυνατόν, ὡς ὄφις τὸν ἰὸν ἐκχύσῃ καὶ ὡς λέων ἀνήμερος καταπίῃ ἡμᾶς.
»Διὰ τοῦτο λέγω καὶ παρακαλῶ ὑμᾶς, ἵνα στῆτε ἀνδρείως καὶ μετὰ γενναίας ψυχῆς, ὡς πάντοτε ἕως τοῦ νῦν ἐποιήσατε, κατὰ τῶν ἐχθρῶν τῆς πίστεως ἡμῶν. Παραδίδωμι δὲ ὑμῖν τὴν ἐκλαμπροτάτην καί περίφημον ταύτην πόλιν καὶ πατρίδα ἡμῶν καὶ βασιλεύουσαν τῶν πόλεων.
»Καλῶς οὖν οἴδατε, ἀδελφοί, ὅτι διὰ τέσσερα τινα ὀφειλέται κοινῶς ἐσμεν πάντες, ἵνα προτιμήσωμεν ἀποθανεῖν μᾶλλον ἢ ζῆν· πρῶτον μὲν ὑπὲρ πίστεως ἡμῶν καὶ εὐσεβείας, δεύτερον δὲ ὑπὲρ τῆς πατρίδος, τρίτον δὲ ὑπὲρ τοῦ βασιλέως ὡς χριστοῦ κυρίου καὶ τέταρτον ὑπὲρ συγγενῶν καὶ φίλων.
»Λοιπόν, ἀδελφοί, ἐὰν χρεῶσταί ἐσμεν ὑπὲρ ἐνὸς ἐκ τῶν τεσσάρων ἀγωνίζεσθαι ἕως θανάτου, πολλῷ μᾶλλον ὑπὲρ πάντων τούτων ἡμεῖς, ὡς βλέπετε προφανῶς, καὶ ἐκ πάντων μέλλομεν ζημιωθῆναι.
»Ἐὰν διὰ τὰ ἐμὰ πλημμελήματα παραχωρήσῃ ὁ Θεὸς τὴν νίκην τοῖς ἀσεβέσιν, ὑπὲρ τῆς πίστεως ἡμῶν τῆς ἁγίας, ἥν Χριστὸς ἐν τῷ οἰκείῳ αἵματι ἡμῖν ἐδωρήσατο, κινδυνεύομεν. Καὶ ἐὰν τὸν κόσμον ὅλον κερδήσῃ τις καὶ τὴν ψυχὴν ζημιωθῇ, τί τὸ ὄφελος; Δεύτερον πατρίδα περίφημον τοιούτως ὑστερούμεθα καὶ τὴν ἐλευθερίαν ἡμῶν. Τρίτον βασιλείαν τὴν ποτὲ μὲν περιφανῆ νῦν δὲ ταπεινωμένην καὶ ὠνειδισμένην καί ἐξουθενωμένην ἀπωλέσαμεν, καὶ ὑπὸ τοῦ τυράννου καὶ ἀσεβοῦς ἄρχεται. Τέταρτον δὲ καὶ φιλτάτων τέκνων καὶ συμβίων καὶ συγγενῶν ὑστερούμεθα».
Ὁ στρατός τῶν Τούρκων ἀνήρχετο σέ 150.000 οἱ ὑπερασπιστές τῶν τειχῶν τῆς Πρωτευούσης ἀνήρχοντο εἰς 5.000 Ἕλληνες καί 2.000 Ἰταλούς
ΦΡΑΝΤΖΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Ἐγεννήθη 1401 εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν ἀπέθανε μετὰ τὸ 1467. Διετέλεσε γραμματεὺς τῶν αὐτοκρατόρων Μανουὴλ καὶ Ἰωάννου Παλαιολόγου καὶ ἀνέλαβε πλείστας διπλωματικὰς ἀποστολὰς κατὰ διαταγὴν τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Ὑπῆρξεν αὐτόπτης μάρτυς τῆς ἁλώστως συλληφθεὶς αἰχμάλωτος καὶ ἐξαγορασθεὶς ἀργότερον. Τὸ ἔργον του «Χρονικὸν» εἶναι πολύτιμος ἱστορικὴ πηγὴ καὶ ἔχει γραφῇ εἰς τὴν λογίαν γλῶσσαν μὲ μερικάς παραχωρήσεις ὡς τὴν λαϊκήν.
δ΄. Ὁ Θρῆνος
γιά τήν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως
Εἰς τὸ κατωτέρω ἀπόσπασμα τῆς «Βυζαντινῆς Ἱστορίας» του ὁ Δούκας ἐκσπᾷ εἰς Θρῆνον, εἰς τὸν ὁποῖον ἐκφράζει τὸν πόνον καὶ τὴν ὀδύνην τῆς ἐθνικῆς ψυχῆς διὰ τὴν μεγάλην συμφορὰν καὶ ἀπαριθμεῖ τίς γενομένες καταστροφές τῆς Βασιλίδος τῶν πόλεων.
« Ὦ πόλις, πόλις, πόλεων πασῶν κεφαλή ! Ὦ πόλις, πόλις, κέντρον τῶν τεσσάρων τοῦ κόσμου μερῶν ! Ὦ πόλις, πόλις, χριστιανῶν καύχημα καὶ βαρβάρων ἀφανισμὸς ! Ὦ πόλις, πόλις, ἄλλη παράδεισος φυτευθεῖσα πρὸς δυσμάς, ἔχουσα ἔνδον φυτὰ παντοῖα βρίθοντα καρποὺς πνευματικούς ! Ποῦ σοῦ τὸ κάλλος παρέδυσε ; Ποῦ σοῦ ἡ τῶν χαρίτων τοῦ πνεύματος εὐεργετικὴ ρῶσις ψυχῆς τε καί σώματος ; Ποῦ τὰ τῶν ’Αποστόλων τοῦ Κυρίου μου σώματα, ἔχοντα ἐν μέσῳ τὸ πορφυροῦν ἱμάτιον, τὴν λόγχην, τὸν σπόγγον, τὸν κάλαμον, ἅτινα ἀσπαζόμενοι ἐφανταζόμεθα τὸν ἐν τῷ Σταυρῷ ὑψωθέντα ὁρᾶν. Ποῦ τά τῶν ὁσίων λείψανα, ποῦ τὰ τῶν μαρτύρων ; Ποῦ τὰ τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου καὶ τῶν λοιπῶν βασιλέων πτώματα ; Αἱ ἀγυιαί, τὰ περίαυλα, αἱ τρίοδοι, οἱ ἀγροί, οἱ τῶν ἀμπέλων περιφραγμοί, τὰ πάντα πλήρη καὶ μεστὰ λειψάνων ἁγίων, σωμάτων εὐγενῶν, σωμάτων ἁγνῶν, ἀσκητῶν. ἀσκητριῶν. Ὦ τῆς ζημίας ! Ἔθεντο, Κύριε, τὰ θνησιμαῖα τῶν δούλων σου βρώματα τοῖς πετεινοῖς τοῦ οὐρανοῦ, τὰς σάρκας τῶν ὁσίων σου τοῖς θηρίοις τῆς γῆς κύκλῳ τῆς νέας Σιών, καὶ οὐκ ἦν ὁ θάπτων.
Ὦ ναὲ ! ὦ ἐπὶγειε οὐρανέ, ὦ οὐράνιον Θυσιαστήριον, ὧ θεῖα καὶ ἱερὰ τεμένη, ὦ κάλλος ἐκκλησιῶν, ὦ βίβλοι ἱεραὶ καὶ Θεοῦ λόγια, ὦ νόμοι παλαιοί τε καὶ νέοι, ὦ πλάκες γραφεῖσαι Θεοῦ δακτύλῳ, ὦ εὐαγγέλια λαληθέντα Θεοῦ στόματι, ὧ θεολογίαι σαρκοφόρων ἀγγέλων, ὦ διδασκαλίαι πνευματοφόρων ἀνθρώπων, ὦ παιδαγωγίαι ἡμιθέων ἡρώων, ὦ πολιτεία, ὦ δῆμος, ὦ στρατός, ὑπὲρ μέτρον τὸ πρίν, νῦν δὲ ἀφανισθεὶς ὡς ποντιζομένη ναῦς ἐν τῷ πλεῖν. Ὦ οἰκίαι καὶ παντοδαπὰ παλάτια καὶ ἱερὰ τείχη, σήμερον συγκαλῶ πάντα καί ὡς ἔμψυχα συνθρηνῶ, τὸν Ἱερεμίαν ἔχων ἔξαρχον τῆς ἐλεεινῆς τραγωδίας...
Οὗτοι οἱ θρῆνοι καὶ οἱ κοπετοί, οὕς ἐκόψατο ἐν τῆ ἁλώσει τῆς Παλαιᾶς Ἱερουσαλήμ, οἶμαι δέ καὶ περὶ νέας, καλῶς τὸ πνεῦμα τῷ προφήτῃ ὑπέδειξε. Ποία τοίνυν γλῶσσα ἐξισχύσει τοῦ εἰπεῖν καί λαλῆσαι τὴν γενομένην ἐν τῇ πόλει συμφορὰν καὶ τὴν δεινὴν αἰχμαλωσίαν καὶ τὴν πικρὰν μετοικίαν... Φρῖξον ἥλιε, καί σύ, γῆ. στέναξον εἰς τὴν παντελῆ ἐγκατάλειψιν τῶν γενομένων ἐν τῇ ἡμετέρᾳ γενεᾷ παρὰ τοῦ δικαιοτάτου Θεοῦ διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν. Οὐκ ἐσμέν ἄξιοι ἀτενίσαι τὸ ὄμμα εἰς τὸν οὐρανόν, εἰ μὴ μόνον κάτω νενευκότες καὶ εἰς γῆν τὰ πρόσωπα θέντες κράξομεν: « Δίκαιος εἶ. Κύριε, καί δικαία ἡ κρίσις Σου...».
Μεθ᾿ ἡμέρας οὖν τρεῖς τῆς ἁλώσεως ἀπέλυσεν (ὁ τύραννος) τὰ πλοῖα, πορεύεσθαι ἕκαστον εἰς τὴν αὐτῶν ἐπαρχίαν καὶ πόλιν, φέροντα φόρτον, ὥστε βυθίζεσθαι. Ὁ δέ φόρτος τί ; Ἱματισμὸς πολυτελής, σκεύη ἀργυρᾶ, χρυσᾶ, χαλκᾶ, καττιτερένια, βιβλία ὑπὲρ ἀριθμόν, αἰχμάλωτοι καὶ ἱερεῖς καὶ λαϊκοὶ καὶ μονάζουσαι καὶ μοναχοί. Τὰ πάντα πλήρη φόρτου, αἱ δὲ σκηναί τοῦ φουσσάτου πλήρεις αἰχμαλωσίας καί τῶν ἄνωθεν ἀριθμηθέντων παντοίων εἰδῶν.
Καὶ ἦν ἰδεῖν ἐν μέσῳ τῶν βαρβάρων ἕνα φοροῦντα σάκκον ἀρχιερατικὸν, καὶ ἕτερον ζωννύμενον ἐπιτραχήλιον χρυσοῦν, ἕλκοντα κύνας ἐνδεδημένους... Ἄλλοι ἐν συμποσίοις καθήμενοι καί τοὺς ἱεροὺς δίσκους ἔμπροσθεν σὺν διαφόροις ὀπώραις ἐσθίοντες. καὶ τὸν ἄκρατον πίνοντες ἀπὸ τῶν ἱερῶν κρατήρων. Τὰς δὲ βίβλους ἁπάσας ὑπὲρ ἀριθμὸν ὑπερβαινούσας, ταῖς ἁμάξαις φορτηγήσαντες ἁπανταχοῦ ἐν τῇ ’Ανατολῇ καί Δύσει διέσπειραν.
Δι’ ἑνὸς νομίσματος δέκα βίβλοι ἐπιπράσκοντο, ἀριστοτελικοί, πλατωνικοί, θεολογικοί καὶ ἄλλο πᾶν είδος βιβλίου Εὐαγγέλια μετὰ κόσμου παντοίου ὑπὲρ μέτρον, ἀνασπῶντες τὸν χρυσὸν καί τὸν ἄργυρον, ἄλλα ἐπώλουν, ἄλλα ἔρριπτον. Τάς εἰκόνας πυρί παρεδίδουν σὺν τῇ ἀναφθείσῃ φλογὶ κρέη ἑψῶντες ἤσθιον.
Β. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ
α΄. Ἀλεξάνδρου Μωραϊτίδου: Κωνσταντινούπολις
Τὴν εἶδον τόσαις φοραίς. Τὴν εἶδον ἀπὸ γῆς, τὴν εἶδον ἀπὸ θαλάσσης. Καί τὴν ἐκαμάρωσα, ὡς καμαρώνουν αἱ νυμφαγωγοί τὴν νύμφην εἰς τὰς νήσους.
Καί εἶναι ὄντως νύμφη ἡ Πόλις. Νύμφη τῆς ᾿Ανατολῆς· νύμφη τοῦ Γένους. Νύμφη τοῦ κύματος καί τῶν ἀφρῶν, καί νύμφη τῶν κήπων καί τῶν λειμώνων. 'Επάνω εἰς τοὺς ἀφροὺς καί ἐπάνω εἰς τὰ ἄνθη. ᾽Εκεῖ ὅπου, ὄπισθεν πλατάνων καί κυπαρίσσων, εἰς τὰ χλοερὰ ἐκεῖνα τσαΐρια, ἀνελίσσεται ὅλη τῶν ἀνθέων της ἡ ποικιλία, ἀπὸ τοῦ ναρκίσσου καί ὑακίνθου, μέχρι τοῦ γιασεμιοῦ καί τῶν ρόδων, ἐκεῖ ὅπου ὁ δινήεις Βόσπορος σχηματίζει τὰ παιγνιώδη ἐκεῖνα ἀναφόριά του, ὅταν τὸ ρεῦμα τοῦ Εὐξείνου τὸ ὁλόδροσον ἔρχεται νὰ φιλήσῃ τοῦ Γένους τὴν νύμφην καί βασίλισσαν, καί νὰ ἐπαναστραφῆ πάλιν μὲ ἑπτὰ ἐλιγμούς πρὸς τὰ Καβάκια, ἵνα γυρίσῃ καί πάλιν εἰς τὰ ἴδια παιγνίδια του.
Τὴν εἶδον καί ἀπὸ θαλάσσης· τὴν εἶδον καί ἀπὸ ξηρὰς. ᾽Απὸ θαλάσσης, ἀναπαυομένην ὑπὸ τὰς ἀμφιλαφεῖς σκιὰς αἰωνοβίων πλατάνων, μὲ ὑψηλοὺς μαύρους δορυφόρους κύκλω, τὴν ὑψιτενῆ παράταξιν τῶν σιωπηλῶν καί ἀκινήτων κυπαρίσσων. Καί ἀπὸ ξηρὰς, ἀναδυομένην ἐκ τῶν κυμάτων, τὴν ὥραν τὴν γλυκεῖαν τῆς αὐγῆς, μέ ἕνα βαθύχρουν τεφρὸν πέπλον σκεπασμένην, τὸν ὁποῖον σιγὰ-σιγὰ ἐπανεγείρει ἡ ᾿Ανατολή μὲ τὰς ροδίνους ἀβράς χεῖρας της, ἵνα ἀναφανῇ εἰς τόν κόσμον τὸ ὑπερφυὲς θέαμα ναῶν καὶ παλατίων καί μιναρέδων, ἀναμμένων, θαρρεῖς, ἐν θεατρικῇ φωταγωγία ἑορτῆς, εἰς τὰ ὑαλὠματα καί τοὺς χρυσοῦς ὀρόφους, ἐπὶ τῶν ὁποίων προσήναψε πυρσοὺς χαρᾶς ὁ ἥλιος. Καί πλέουν τότε μέσα εἰς πέλαγος φωτός, ἐξαισίως πανηγυρικοῦ, συνοικισμοί ἀπέραντοι, λόφοι κεκαλυμμένοι μὲ κατοικίας, καὶ ἀκταὶ μὲ παλάτια βασιλικὰ καί μέγαρα ἀρχόντων. Πέλαγος οἰκιῶν, καί κύματα παλατίων καί ναῶν καὶ τζαμίων.
᾽Αφορμὴ τῆς κτίσεως ὑπῆρξεν ἓν ὄνειρον, μία ὁπτασία. Καί ἓν ὄνειρον καί μίαν ὀπτασίαν ἐκληροδότησε, κτισθεῖσα, εἰς τὸ Γένος. Ἄγγελοι τὴν ἐζωγράφησαν, καί ἄγγελοι ἐχάραξαν τὸ σχέδιόν της, τὸ ὁποῖον ἔκτοτε ὑπάρχει χαραγμένον μὲ χρυσᾶς γραμμὰς εἰς τὰ φυλλοκάρδια τοῦ Γένους.
᾿Αλλ᾽ ἀκούσωμεν τὸ ἀφελὲς Συναξάριον τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, τοῦ οἰκιστοῦ καί κτίτορος τῆς Μητροπὸλεως αὑτῆς τοῦ Ἑλληνισμοῦ, τῆς τόσον ὡραίας, ἀλλὰ καί τόσον πολυπαθοῦς:
«Τὸν καιρὸν ἐκεῖνον, ἤγουν εἰς τοὺς 316 χρόνους ἀπὸ Χριστοῦ, εἶδεν ὁ βασιλεύς Κωνσταντῖνος θείαν ὅρασιν ὁποὺ τὸν ἐπρόσταζε νὰ κτίσῃ πόλιν εἰς τὰ μέρη τῆς ᾿Ανατολῆς, καί νὰ τὴν ἀφιερώση εἰς τὸ όνομα τῆς Ὑπεραγίας ἡμῶν Θεοτόκου...
Λοιπὸν πρῶτον μὲν ἀπῆλθεν εἰς τήν Θεσσαλονίκην, μελετῶν νὰ κτίση ἐκεῖ τήν πόλιν, ὅπου εἶδεν εἰς τὸ ὅραμα, ἀλλ᾽ ἐπειδή δέν ἦτο θέλημα Θεοῦ νὰ γίνῃ ἐκεῖ, τὸν ἐμπόδισε.
Καί πηγαίνει εἰς τὴν Χαλκηδόνα· τοῦ ἤρεσεν ὁ τόπος καὶ ἤρχισε νὰ κτίζη. ᾿Αλλὰ τοῦ Θεοῦ δὲν ἤρεσεν· ὅθεν ἤρχοντό τινες ἀετοί καί ἐλάμβανον τά σύνεργα τῶν μαστόρων καί τὰ ἔρριπτον εἰς τὸ Βυζάντιον. Λοιπόν, βλέπων τοιοῦτον θαυμάσιον, ἀπῆλθεν ἐκεῖ· καί τοῦ ἤρεσε πολλά ἡ θέσις τοῦ τόπου.
᾿Αλλὰ δὲν ἤξευρε πόσον μεγάλην νὰ τὴν κτίση. Καί τὴν νύκτα πάλιν, εἶδεν ἄγγελον εἰς τὸ ὅραμα καί τοῦ λέγει : «Τὸ πρωί, ὅταν ἑξημερώσῃ, νὰ μὲ ἀκολουθήσῃς· καὶ ὅπου ὑπάγω ἐγώ, ἐκεῖ νὰ σημαδεύῃς τὸν τόπον, νὰ βάλωσι τὰ θεμέλια.
Τὸ ταχὺ λοιπὸν ἐπῆρε τὸν πρωτομάστορα, προστάξων αὐτὸν νὰ τὸν ἀκολουθῇ, καὶ ὅπου πατήσῃ, νὰ βάνῃ σημάδι. Οὕτως ἐπήγαινεν ὁ ἄγγελος ἔμπροσθεν· καὶ μόνος ὁ βασιλεὺς τὸν ἔβλεπε· καὶ ἐπεριπάτει ταχέως ἀκολουθῶν αὐτὸν· καί τοῦ βασιλέως κατόπιν ἠκολούθει ὁ τέκτων, ἕως οὐ ἐγύρισεν ὅλον τὸν τόπον, ὁποῦ ἦτο Θεοῦ θέλησις νὰ κτισθῇ ἡ πόλις. Καὶ τότε τὴν ἤρχισαν.
Καὶ ἔβαλεν ἕνα γνωστικὸν καί πρακτικὸν ἄνθρωπον, Εὐφρατᾶ καλούμενον, νὰ ἔχῃ τὴν φροντίδα ἐπάνω του, νὰ γίνῃ τὸ ἔργον θαυμάσιον πολλά καὶ θεάρεστον, τοῦ ὁποίου ἔδωκε χρυσίον ἀναρίθμητον διά ἔξοδον· ὅστις ἦτο τόσον ἐπιδέξιος, ὁποῦ τὴν ἔκαμε κατὰ πολλὰ ὡραίαν, ὡς ἔπρεπε, καὶ ἔγινεν ὁμοία τῆς Ρώμης εἰς ὅλα τὰ κτίρια».
Ἐπάνω εἰς ἑπτὰ λόφους τὴν ἔκτισαν· διὸ καί Ἑπτάλοφος ὀνομάζεται. Καὶ μὲ διπλοῦν τεῖχος τὴν περιεχαράκωσαν, ὅπου 250 πύργοι μέχρι σήμερον ἵστανται, προκύπτοντες ὡς φάσματα γεροντικά ἀπὸ μέσα ἀπὸ τοὺς κισσοὺς καί τάς δάφνας καί τάς ἀγριοσυκᾶς καί ἄλλα ἀειθαλῆ ἀγριόδενδρα, τὰ ὁποῖα ἕρποντα ἀγαπητικῶς περιστέφουσι τὴν αἰωνίαν δόξαν των».
Ἐντὸς τῆς εὑρυτάτης ταύτης περιοχῆς ἔζη καὶ ἐκινεῖτο καί ἀνέπνεεν ἡ βασιλὶς τῶν πόλεων, κυρίαρχος ᾽Ανατολῆς καί Δύσεως. εἰς διάστημα μακρότατον, δώδεκα ὅλων αἰώνων· μὲ 450 σχεδὸν ρύμας καί ἀγυιὰς, μὲ τοὺς περιστύλους ἐκείνους ᾽Εμβόλους, καὶ μὲ τὴν μεγάλην λεωφόρον τοῦ Μιλίου, ὅπου ἐτελοῦντο τόσον συχνά αἱ ἑορταί τῶν ἑορτῶν, οἱ Θρίαμβοι τοῦ Γένους, καὶ μὲ τόσας ἀγορὰς χαλκοπρατείων, ἀρτοπωλείων, ἀργυροπωλείων, βλατοπωλείων κ.λπ. Ὑδραγωγεῖα, λουτρά, κρῆναι, ὀχετοί, μυλῶνες καί φοῦρνοι καὶ ἀποθῆκαι σιτηρῶν, καὶ 19 κιστέρναι μεγαλοπρεπεῖς ὡς ὑπόγειοι ναοὶ μὲ τοὺς μαρμαρίνους των κίονας, πανταχοῦ ἐν αὐτῆ διευκόλυνον τὴν ζωήν, ἐνῶ οἱ τρεῖς λιμένες καί αἱ σκάλαι της ἐχρησίμευον διὰ τὸ παγκόσμιον αὐτῆς ἐμπόριον.
Ἀλλ' ὅ,τι κυρίως καθωράιζε τόσον τὸν Πόλιν, ἦτο ἡ πληθύς τῶν ναῶν της, ὅλων ἀπὸ πολυδαπάνου ὕλης ἐκτισμένων, μὲ τοὺς λαμπρούς στολισμούς των ἐκ πολυχρώμων μαρμάρων καί τά ἔξοχα ψηφιδωτά, οἱ ὁποῖοι ὡς περιδέραιον χρυσοῦν, κατά τινα συγγραφέα, κατεστόλιζον τὴν εὐσεβῆ τοῦ Γένους Μητρόπολιν, τόσον ἐντέχνως καὶ τόσον δεξιῶς ὅλοι ἐκτισμένοι, ὥστε νὰ κινῶσιν εἰς θάμβος καὶ ἔκτασιν τὸν ξένον, ἀπιστοῦντα, κατά τόν Χρυσολωρᾶν, ἂν δι᾽ ἀνθρωπίνης τέχνης καὶ ὑπ' ἀνθρώπων ἑτεχνουργήθησαν. Καὶ ἂν ἠγάλλετο καὶ ηὐφραίνετο, κατα τὸν θεολόγον Γρηγόριον, διά τόσα ἄλλα παμποίκιλα κάλλη ἡ βασίλειος Πόλις, ἐξόχως ὅμως ἀπὸ ὅλα ἠγάλλετο διὰ τοὺς οὐρανίους ἐκείνους ναοὺς της, ἐν οἷς ἀπηθανατίσθησαν αἱ δύο χρυσαῖ πτέρυγες τῆς Βυζαντινῆς Μούσης, ζωγραφικὴ καὶ μουσική. 'Ημίσεια χιλιάς ναῶν καὶ μοναστηρίων ὑπέθαλπον τὴν θρησκευτικὴν εὐλάβειαν τῶν εὐσεβῶν κατοίκων της, ἐν οἷς πλὴν τῶν βασιλικῶν καὶ πατριαρχικῶν μεγάλων, πλὴν τῶν ἱστορικῶν καὶ ἐνοριακῶν, πάμπολλοι ἄλλοι ναοὶ ὑπῆρχον, κοσμοῦντες τὰ παλάτια εὐγενῶν καὶ ἀρχόντων, συνήθεια σωζομένη ἔκτοτε εἰς τὰς νήσους τοῦ Ἑλληνικοῦ ᾿Αρχιπελάγους.
Πέντε βασιλικὰ παλάτια, ἐν οἷς τὸ Μέγα καὶ τὸ τῶν Βλαχερνῶν, εἰς τὸν Θρὁνον τοῦ ὁποίου ἀνέβησαν 85 αὐτοκράτορες, καί παλάτια ἄλλων δεσποινῶν καὶ βασιλοπαίδων, συνεκέντρουν ὅλην τὴν πολιτικὴν τοῦ Γένους ζωήν, ἐνῶ πάμπολλα ἄλλα ἀγαθοεργά ἱδρύματα, νοσοκομεῖα, πτωχοτροφεῖα, γηροκομεῖα καὶ ξενῶνες, ἐμαρτύρουν τὸν βαθμὸν τοῦ πολιτισμοῦ, εἰς ὃν εἶχε φθάσει ἡ Πόλις, κρατησασα ἐπὶ 12 αἰῶνας τὰ σκῆπτρα τῶν γραμμάτων, τεχνῶν καὶ ἐπιστημῶν, κέντρον πλούτου καὶ εὐζωΐας παγκόσμιον, χαράξασα διὰ χρυσῶν σελίδων τὴν ἐπικράτησίν της ἐν τῇ ἱστορίᾳ ἐν μακροτάτῳ χρόνου διαστήματι αἰώνων τόσων, δι' ἀτελευτήτων θριάμβων δόξης καὶ νικῶν. Ἰδοῦσα νὰ πέσουν καὶ τὰ τὴν προσκυνήσουν ἱππόται τῆς Δύσεως καὶ φυλαὶ τῆς ’Ανατολῆς. Ἰδοῦσα σειρὰν Φωκάδων καὶ Βουλγαροκτόνων εἰς τοὺς Θρόνους της τοὺς χρυσοῦς, καὶ Χρυσοστόμους τόσους, Γρηγορίους τε καὶ Φωτίους εἰς τοὺς ἄμβωνας τοὺς σεντεφένιους της.
᾿Αλλ᾽ ἦλθε μία ἡμέρα κακὴ δι' αὐτὴν καὶ διὰ τὸ Γένος. Ἐξημέρωσεν ἕνα πρωΐ μαῦρος οὐρανὸς καὶ μαύρη μέρα. Μία Τρίτη κακή, ὁποὺ ἐπάνω εἰς τὸ ξημέρωμα, ὅτε αἱ αὖραι τοῦ Βοσπόρου συνεκιρνῶντο ἡδονικῶς μὲ τὰς ποικίλας τῆς ἀνοίξεως εὐωδίας, καὶ ἔπαιζον ἤδη χαρωπῶς οἱ πρῶται τῆς ἡμέρας αὐγαὶ μὲ τῆς ἀπερχομένης σκοτίας τὰς πτέρυγας, καὶ ἰδού φωνὴ κλαυθμηρά, φωνὴ κατάρας, καὶ φωνὴ ἐλέους καὶ θρήνου ἠκούσθη ἔξαφνα, μέσα εἰς τὴν νίκην τῶν τελευταίων τοῦ Γένους προμάχων, ὡς Θανάτου κραυγὴ ἀντηχήσασα ὕστερον ἀπὸ τόσων μηνῶν πολιορκίαν:
Πῆραν τὴν Πόλιν πῆράν την...
Οἱ πύργοι της, οἱ ἀήττητοι ἕως τότε, ἤρχισαν νὰ τρέμουν ὡς ἐν αἰφνιδίῳ σεισμῷ, καὶ ἐπάνω εἰς τὰς ἐπάλξεις των ἤρχισε νὰ ἐπαναλαμβάνεται κατὰ σειρὰν ὡς ἐπωδὸς φαρμακερὰ
Πῆραν τὴν Πόλιν πῆράν την!...
Συγχρόνως βοὴ συγκεχυμένη καὶ γόοι καί κοπετοὶ φθάνουν ἀπὸ τὸ βάθος πέραν, ἀπὸ τὰς συνοικίας, ἕως εἰς μίαν πύλην ἔνδοξον, πύλην ἡγιασμένην, ὅπου ἔγινεν ὁ μεγαλύτερος θρῆνος, καί ἐχύθη τὸ περισσότερον αἷμα ἀπὸ τὸ ἄνθος τοῦ Γένους. ᾽Εκεῖ αἴφνης ἕνα φαρμακερὸν παράτονον διακόπτει τοὺς λυγμοὺς καὶ τοὺς θρήνους:
«Δὲν ὑπάρχει κανένας χριστιανὸς νὰ πάρῃ τὴν κεφαλήν μου»;
Ἦσαν οἱ τελευταῖοι λόγοι τοῦ τελευταίου αὐτοκράτορος Κωνσταντίνου τοῦ Παλαιολόγου.
Μετὰ τοῦτο σιγὴ νεκρικὴ!
«Κι' ὁ ᾽Αμηρᾶς εἰσέβηκε ᾽ς τὴν Πύλιν καβαλλάρης».
Τῇ δευτέρᾳ δὲ ἀπὸ τῆς ἡμέρας ἐκείνης, λέγει ὁ χρονογράφος, εἰσελθὼν ὁ Μεχεμέτης, περιώδευσε τὴν πόλιν· καί ἥν ἡ πᾶσα ἄοικος, οὔτε ἄνθρωπος, οὔτε κτῆνος, οὔτε ὄρνεον, κραυγαζον ἢ λαλοῦν ἐντός...
Καὶ ἦν ἰδεῖν τὴν ἅπασαν πόλιν ἐν ταῖς σκηναῖς τοῦ φουσάτου, τὴν δὲ Πύλιν ἔρημον, νεκράν, κειμένην, γυμνήν, ἄφωνον...
ΜΩΡΑΪΤΙΔΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ: ᾽Εγεννἡ0η τὸ 1850 εἰς τὴν Σκίαθον καὶ ἀπέθανε τὸ 1929. ᾽Εσπούδασε φιλολογίαν καὶ κατέγινεν εἰς τὴν δημοσιογραφίαν. Ἦτο πολὺ φιλόθρηκος καὶ ἠγάπα τὰς ἑλληνικὰς χριστιανικὰς παραδόσεις. Ἔγραψε πολλὰ διηγήματα καὶ περιγραφὰς. Τὰ κυριώτερα ἔργα του εἶναι: «Μὲ τοῦ Βοριᾶ τὰ Κύματα», τόμοι 6, «Διηγήματα», τόμοι 6 κ.ἄ.
* * * * *
β΄. Φώτη Κόντογλου : Κωνσταντινούπολις
Κατὰ τὴν Ὑπαπαντὴ τοῦ Χριστοῦ ἐπῆρε τὸ βρέφος στὰς ἀγκάλας του ὁ θεοδόχος Συμεὼν καί εἶπε: «Νῦν ἀπολύεις τὸν δοῦλόν σου, Δέσποτα...». Καὶ κατόπι γύρισε κ᾽ εἶπε στὴ μητέρα τοῦ παιδιοῦ: «Ἰδοὺ οὗτος κεῖται εἰς πτῶσιν καὶ ἀνάστασιν πολλῶν ἐν τῷ Ἰσραὴλ καί εἰς σημεῖον ἀντιλεγόμενον» (Λουκ. β’ 34). Λέγοντας «σημεῖον ἀντιλεγόμενον» ἤθελε νὰ πεῖ πὼς ὁ Χριστὸς θἄτανε στὸν κόσμο ἕνα πρόσωπο ποὺ θά χώριζε τοὺς ἀνθρώπους σὲ δυὸ μέρη· σὲ ἐκείνους ποὺ θά τὸν λατρεὺανε γιά Θεό, καί τοὺς ἄλλους ποὺ θὰ τὸν πολεμούσανε, σὲ ἐκείνους ποὺ θά τὸν παραδεχόντανε, καὶ σὲ ἐκείνους ποὺ θά τὸν ἀρνιόντανε. Γὺρω στὸν Χριστὸ θὰ ἀντιμαχόντανε οἱ ἄνθρωποι ὅπως τὸ βλέπουμε ἕως τὰ σήμερα.
Τὸ ἴδιο θὰ μποροῦσε, νὰ εἰπεῖ κανένας πὼς γίνεται καί μὲ τὸ Βυζάντιο, δηλαδὴ μὲ τὸν κόσμο ποὺ ἔκανε ὅσο μποροῦσε σύστημα τῆς ζωῆς του τὴ διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ, παρ' ὅλες τίς ἀτέλειες ποὺ φανερωθήκανε σ᾿ αὐτὸ καὶ ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὴν ἀνθρώπινη ἀδυναμία. Τὸ Βυζάντιο στάθηκε ἀληθινὰ «σημεῖον ἀντιλεγόμενον» μέσα στὴν Ἱστορία, ἕνα πρᾶγμα ποὺ βρίσκεται ἔξω ἀπό τὸν τὺπο ποὺ ἔχουνε τὰ συστήματα τῆς ἀνθρωπίνης κοινωνίας. Τὸ Βυζάντιο γιὰ ἄλλους ἤτανε πολὺ σπουδαῖο ὄχι μονάχα στὴ θρησκευτικὴ ζωή, ἀλλὰ καί στὴν κοσμική, ἕνας παραμυθένιος κόσμος, ἐνῶ γιὰ ἄλλους πάλι ἤτανε ἡ παραμόρφωση τοῦ ἀρχαίου κόσμου. Αὐτοὶ ὅμως ποὺ τὸ θεωρήσανε σὰν παρακμή τῆς ἀρχαιότητος, - τὸ κρίνανε μὲ κάποια μέτρα ποὺ εἶναι ἀταίριαστα γι᾿ αὐτὸ ποὺ κρίνανε. Τό Βυζάντιο ἤτανε ἕνα φαινόμενο στὸ ἔπακρο ἰδιόρρυθμο, κι᾿ αὐτοὶ τὸ κρίνανε μὲ τὰ ἴδια μέτρα ποὺ κρίνεται ὁ ἀρχαῖος κόσμος, ὁ ὁποῖος εἶχε ὁλότελα διαφορετικὸν χαρακτῆρα, καὶ παράλογα παίρνανε τὸ Βυζάντιο γιά ἁπλῆ συνέχεια καὶ παραμόρφωσή του. Ὅση διαφορὰ ἔχει ὁ Χριστιανισμὸς ἀπὸ τὴν εἰδωλολατρία, ἄλλη τόση διαφορὰ χωρίζει τὸ Βυζάντιο ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Οἱ ἄνθρωποι ποὺ ζούσανε στὸ Βυζάντιο, μ’ ὅλον ὅτι πολλοί ἀπ’ αὐτοὺς βαστούσανε ἀπὸ τὸ ἴδιο ἀρχαῖο ἑλληνικὸ αἷμα κ᾽ εἴχανε τὴν ἑλληνικὴ παιδεία, ἤτανε ὅμως ὁλότελα ἄλλοι, «ἄνθρωποι καινοί», λαλοῦντες «γλώσσαις καιναῖς». Ὁ Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης δὲν ἔμοιαζε καθόλου μὲ τὸν Σωκράτη, οὔτε ὁ Συμεών, ὁ διὰ Χριστὸν σαλός, μὲ τὸν Διογένη τὸν κυνικό, οὔτε ὁ Ἅγιος Δημήτριος μὲ τὸν Πελοπίδα.
Ἡ ἀνθρώπινη ζωὴ θεμελιώθηκε ἀπάνω σὲ ἄλλη βάση:
Καὶ ἡ τέχνη τοῦ Βυζαντίου, μὲ ὅλα τὰ ἐξωτερικὰ ποὺ δανείσθηκε ἀπὸ τὴν ἀρχαία, εἶναι ὁλότελα διαφορετικὴ στὴν οὐσία της. Ἔφθασε σὲ κάποια πνευματικότητα ποὺ δὲν γνώρισε ἄλλη φορὰ ὁ κόσμος. 'Ενῶ ἡ ἀρχαία τέχνη ἤτανε βασισμένη ἀπάνω στὸ μέτρο καί στίς ἀναλογίες, ἡ τέχνη τῶν Βυζαντινῶν δὲν γνώριζε τέτοιο μέτρο., γιατί ζητοῦσε νἄβρει ἔκφραση γιὰ πράγματα ποὺ δὲν χωροῦνε στὰ τυπικὰ μέτρα ὅπου περιορίζεται ἡ ἀπόδοση τοῦ φυσικοῦ κόσμου, ἄς εἶναι κ᾿ ἡ πιὸ παθητικὴ καί ἐνθουσιώδης.
Λοιπόν, τὸ Βυζάντιο εἶναι ἕνα μεγάλο πρᾶγμα. Εἶναι ὁ καιρὸς καί ὁ τόπος πού ζούσανε οἱ ἄνθρωποι μέ τὸν πόθο τοῦ ὑπερφυσικοῦ, τῆς αἰωνιότητος. Γι᾿ αὐτὸ ἔχει αὐτὴ τὴν παράξενη καὶ μυστηριώδη, ἰδιορρυθμία, τὴν ὁποία δὲν τὴ θέλουνε οἱ ἄνθρωποι ποὺ οἱ πόθοι τους δὲν βγαίνουνε ἔξω ἀπὸ τὸ μέτρο κι᾿ ἀπὸ τὸν ὀρθὸ λόγο, δηλαδὴ ποὺ εἶναι κολλημένοι στὴν κοινοτοπία τῶν ὑλικῶν συγκινήσεων. Οἱ Βυζαντινοὶ πιστεύανε στὰ μυστήρια καὶ στὴν ἀλήθεια ποὺ ἀπεκάλυψε ὁ Χριστὸς, ἤγουν στὸν θαυμαστὸ κόσμο ποὺ βρίσκεται πέρα ἀπὸ ὅ,τι πιάνουνε οἱ αἰσθήσεις καὶ τὸ μυαλό, ἐνῶ ὁ ἀρχαῖος σταματοῦσε ὡς ἐκεῖ. Ὁ Σωκράτης ἔκανε ἕνα πρᾶγμα τὴ λογική του μὲ τὸν Θεό, καί δὲν πίστευε διόλου σὲ ὅ,τι δὲν παραδεχότανε τὸ μυαλό του, δηλαδὴ στὸ θαῦμα. Γιὰ τοῦτο ὁ ἀρχαῖος ἄνθρωπος μέ ὅλα ποὺ ἔλεγε γιὰ τὴν ἐλευθερία, ἤτανε δοῦλος τῆς λογικῆς ποὺ εἶναι ἡ τελευταία ἀνάγκη. Ἐνῶ ὁ χριστιανὸς τοῦ Βυζαντίου, μέ ὅλο ποὺ ἡ ζωή του δὲν ἔχει τὰ φανταχτερὰ ξεφωνητὰ τῆς ἐλευθερίας, στὸ βάθος νοιώθει ἴσια - ἴσια τὴν ἀληθινὴ πνευματική ἐλευθερία. Κατά, τὸν Παῦλο ποὺ λέγει: «οὗ δὲ τὸ Πνεῦμα Κυρίου ἐκεῖ ἐλευθερία» (Β΄ Κορ. γ΄ 17). Ἕνας Βυζαντινὸς Ἅγιος, ὁ Ἰωάννης τῆς Κλίμακος, γράφει: «Ὁ βυθὸς τῶν δογμάτων εἶναι βαθύς, ἀλλά ὁ νοῦς τοῦ χριστιανοῦ πηδᾶ χωρὶς κίνδυνο μέσα σ᾽ αὐτὸν».᾿Ενῶ ὁ βαθυστὸχαστος Παρμενίδης κ᾽ οἱ ὅμοιοί του δὲν θά τολμούσανε νὰ πηδήσουνε μέσα σ᾿ αὐτὴ τὴν ἄβυσσο γιατὶ ἤτανε ἀλυσοδεμένοι ἀπὸ τόν ὀρθὸ λόγο. Ἡ ἀρχαιότητα εἶναι ἡ βασιλεία τοῦ λογικοῦ, ἐνῶ τὸ Βυζάντιο εἶναι ἡ βασιλεία τῆς πίστεως, τῆς πνευματικῆς μέθης καί τῆς ἀθανασίας. Αὐτὸ φαίνεται καθαρώτατα στὴν τέχνη τοῦ καθενὸς ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς δύο κόσμους. Ὅπως ὁ Σωκράτης δὲν θὰ ἔνοιωθε τὰ ἀντιλογικὰ μυστήρια ποὺ κήρυττε ὁ ἀπόστολος Παῦλος, μ᾿ ὅλον ὅτι ἔλεγε πὼς πιστεύει στὸν ἕνα Θεὸ, ἄλλο τόσο κι᾿ ὁ Πραξιτέλης κ᾿ ὁ ᾿Απελλῆς δὲν θἄνοιωθαν μιά βυζαντινὴ εἰκόνα, γιατὶ δὲν εἶναι φτιαγμένη πάνω στὸν ὑλικὸν κανόνα. Πέρα ἀπὸ τίς «ἀναλογίες» κι᾿ ἀπὸ τὴν κοινοτοπία τῆς σαρκικῆς ὡραιότητος δὲν ἤτανε σέ θέση νὰ νοιώσουνε τίποτα οἱ ἀρχαῖοι. Τὰ πιο θαυμαστὰ μωσαϊκά τῆς Ἁγίας Σοφίας ἢ τῆς Ραβέννας, τὰ πιὸ ἐκφραστικἀ σχήματα στὶς τοιχογραφίες τοῦ Μυστρᾶ, ἀκόμα καὶ πρωτότυπα ὁράματα ποὺ τύπωσε ὁ Θεοτοκόπουλος στὰ ἔργα του, θά ἤτανε γιὰ τοὺς ἀρχαίους τερατώδη καὶ ἄτεχνα βαναυσουργήματα «διαφθείροντα την ὅρασιν». Ὁ χριστιανισμός ἐλέπτυνε τὸν «διονυσιακὸν καὶ ἀπολλώνειον» ἄνθρωπον, τὸν ἔστρεψε πρὸς τὸ βάθος τοῦ ἑαυτοῦ του, τοῦ ἔδωσε «πνευματικὸν ὀφθαλμὸν καὶ πνευματικὸν οὖς» γιὰ νὰ ἐρευνᾶ τίς ἀβύσσους τοῦ πνεύματος καὶ γιὰ νὰ ἀκροάζεται τὰ «θεῖα ἀπηχήματα».- Νὰ γιατὶ ὁ ἄνθρωπος τοῦ Βυζαντίου εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν ἀρχαῖο, καὶ δὲν πρέπει νὰ κρίνεται μὲ τὸ ἴδιο μέτρο.
Τὸ Βυζάντιο πρωτοάνοιξε τὴν «πύλην τὴν κεκλεισμένην» καὶ μπόρεσε κ᾿ εἶδε ὁ ἄνθρωπος ἐκεῖνα τὰ θαυμάσια, ποὺ εἶπε ὁ Χριστός, πὼς δὲν μπορέσανε νὰ τὰ δοῦνε οἱ σοφοὶ κ᾿ οἱ συνετοί τῆς ἀρχαιότητος. Ἡ Κωνσταντινούπολη εἶναι «ἡ Σιὼν ἡ ἁγία, μήτηρ τῶν ἐκκλησιῶν, Θεοῦ κατοικητήριον». Ἡ ἁμαρτία καί τὰ πάθη ποὺ ἀνάψανε μὲ τόση ἔξαψη μέσα στὰ τείχη της, φωτίσανε μὲ τὴν ἄγρια φλόγα τους πιὸ πολύ τὸν ἡλιοστάλακτο θρόνο τῆς ἁγιότητος, κ᾽ ἡ βαρειὰ μυρουδιὰ τῆς ἀκολασίας σκεπάσθηκε ἀπὸ τὴν πάντερπνο ὀσμὴ τῆς πνευματικῆς εὐωδίας. Πολλοὶ ἀρχαῖοι μιλήσανε γιὰ τὴ ματαιότητα τοῦ κόσμου, ἀλλὰ κανένας δὲν τὴν πίστεψε ἀληθινά, ὥστε νὰ τὴν ἀφήσει, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Διογένη, ποὺ κι' αὐτὸς καμώθηκε ψεύτικα πὼς τὴν σιχάθηκε, μόνο καὶ μόνο γιὰ νὰ θρέψει τὴ ματαιοδοξία του. Κ᾽ ἔγινε «κύων», δηλαδὴ χειρότερος ἀπ' ὅ,τι ἤτανε. Καὶ βέβαια ἕνας ἀρχαῖος ποὺ εἶχε γιὰ Θεοὺς ὅλα τὰ πάθη τῆς σαρκὸς ἢ τὴ λογική του, πῶς θὰ μποροῦσε νὰ χωρισθεῖ ἀπὸ τὴ ματαιότητα τοῦ κόσμου ποὺ αὐτὴ ἤτανε ἡ ἴδια θρησκεία του; Καὶ νὰ καταφύγει ποῦ; Στήν ἔρημο; Πῶς νὰ τὴν ὑποφέρει, χωρὶς ταπείνωση, χωρίς ἐλπίδα; Γι᾿ αὐτὸ ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἔλεγε πὼς οἱ ἔθνικοί, οἱ εἰδωλολάτρες, ἤτανε «οἱ μή ἔχοντες ἐλπίδα». Ἐνῶ στό Βυζάντιο ὁ βασιλιᾶς κατέβαινε ἀπὸ τὸν θρόνο καὶ πήγαινε στὴν ἔρημο ντυμένος παληόρασα ἀπὸ γιδότριχα και χαιρότανε γιατὶ «ἡλευθερώθη ἀπὸ τῆς δουλείας τῆς φθορᾶς». Κ᾿ ἡ ἔρημος «ἐξήνθησεν ὡσεὶ κρῖνον». Γιατί «τοῖς ἐρημικοῖς ζωὴ μακαρία ἐστί, θεϊκῷ ἔρωτι πτερουμένοις». Ὅλα αὐτὰ τὰ «καινὰ καὶ ἀλλόκοτα» γινήκανε, γιατὶ ἡ πίστη μετατόπισε τὸν ἄνθρωπο καὶ τοὺς πόθους του ἀπὸ ἐκεῖ ποὺ βρισκότανε πρὶν νὰ φανερωθεῖ τὸ Εὐαγγέλιο. Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες μὲ ὅλη τὴ δύναμη καὶ τὴν λεπτὴ λειτουργία τοῦ μυαλοῦ τους, καὶ μ᾿ ὅλη τὴν εὐαισθησία τους δὲν μπορέσανε νὰ δοῦνε καθαρά πέρα ἀπὸ τὰ τείχη τῆς ἐπίγειας πολιτείας, γιατὶ δὲν εἶχε ἔρθει ἀκόμα Ἐκεῖνος ποὺ εἶπε στούς ἀνθρώπους: «᾿Εγὼ ἦλθα στὸν κόσμο γιὰ νά δοῦνε ὅσοι δὲν βλέπουνε. Χωρὶς ἐμένα δὲν εἰμπορεῖτε νά κάνετε τίποτα». Γι᾿ αὐτὸ οἱ ἀρχαῖοι εἴχανε κάποια θολὴ ἰδέα γιὰ τὸν Θεὸ καὶ γιά μίαν ἄλλη ζωή.
Στὶς ψυχές τοῦ Βυζαντίου ἡ θρησκεία τοῦ Χριστοῦ ἔφερνε τὴν ἀληθινὴ πίστη, κ᾿ ἡ μέλλουσα ζωὴ ἤτανε καθαρὴ μπροστά τους κι᾿ ὁλοένα τὰ μάτια τους εἶναι γυρισμένα κατὰ ἐκείνη τὴν Ἄνω Ἱερουσαλήμ. Καὶ ὅσα θαυμαστά ἔργα κάνανε μέ τίς τέχνες, κι᾽ ὅσες γιορτὲς πανηγυρίζανε, ὅλα ἤτανε ἁπλή προδιατύπωση τῆς μέλλουσας μακαριότητος. Ὁ ἄνθρωπος κ᾿ οἱ ἐλπίδες του τραβούσανε μὲ βεβαιότητα πρὸς τὴν αἰωνιότητα. Τὸ Βυζάντιο τὸ σκέπαζε ἐκείνη ἡ φωτεινὴ νεφέλη ποὺ σκέπασε τοὺς τρεῖς ἀποστόλους, κατὰ τὴν Μεταμόρφωση τοῦ Χριστοῦ στὸ ὄρος Θαβώρ. Ἡ ἁγιότης, ἡ ὁσιότης, ἡ μακαριότης γινήκανε πραγματικότητες τῆς ζωῆς, δὲν ἤτανε ὅπως πρίν κάποια ἠθικὰ σύμβολα. Καὶ οἱ λέξεις τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας καθαγιασθήκανε κι᾿ αὐτὲς ἀπὸ τὰ ἅγια νοήματα ποὺ ἐκφράζανε καὶ πήρανε κάποια σημασία πού δέν εἴχανε, σημασία μυστική, βαθειά, πνευματική. Ὁ ἄνθρωπος ἔγινε πιὸ ἐσωτερικός, κατέβηκε στὸν βυθὸ τοῦ τ᾽ ἑαυτοῦ του, «ἔγνω ἑαυτὸν» ὄχι ὅπως ἤθελε ἡ ἀρχαία φιλοσοφία μὲ τὸ ἐρευνητικὸ ψαξιμο τῶν ἐγκάτων του, ἀλλά μέ τὸν θεῖον ἔρωτα πού τοῦ ἔλεγε: «Ὑμεῖς ναὸς τοῦ Πνεύματός ἐστε». Μὲ τὴν ταπείνωση ἔγινε πιὸ εὐαίσθητος στὸν ψυχικὸ πόνο καὶ στὴ συντριβὴ τῆς καρδιᾶς, στὸν ψυχικὸ πόνο καὶ στὴ συντριβὴ τῆς καρδιᾶς, καί βρῆκε τὴ λύτρωση τῆς συγγνώμης καὶ τῆς μετανοίας. Δὲν στέκεται πιά σάν ἐγωϊστής, ἀνδριάντας ἀσάλευτος καὶ αὐθάδης, ἀλλὰ πέφτει καί σηκώνεται ὁλοένα. Ὁ ἄρχοντας καλογερεύει καί γίνεται ὑποτακτικὸς τοῦ δούλου του, ἡ πόρνη ξαναστολίζεται μὲ τὰ ἄνθη τῆς παρθενίας, ὁ δήμιος γονατίζει καὶ ἀσπάζεται τὰ πόδια ἐκείνου ποὺ βασάνιζε.
Τὸ Βυζάντιο εἶναι ἕνα μεγάλο χωνευτῆρι μέσα στὸ ὁποῖο πέσανε καί λυώσανε μυριάδες ψυχὲς, σάν λογῆς-λογῆς μεταλλεύματα, λογῆς-λογῆς ἔθνη, κι᾿ ἀπὸ ἐκεῖ βγῆκε χρυσάφι λαμπερὸ, μαζὶ μὲ μαύρη σκουριά. Αὐτὸ τὸ μάλαμα εἶναι τὸ πιὸ καθαρὸ ἀπὸ κάθε χρυσάφι ποὺ βγῆκε ἀπὸ χωνευτῆρι. Κι’ ἀπ' αὐτὸ γίνηκε ἡ Ἑπτάφωτος λυχνία, ποὺ θὰ φωτίζει τὸν κόσμο στὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος.
ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. -Λογοτέχνης καὶ ζωγράφος. Ἐγεννήθη εἰς τὰς Κυδωνίας τῆς Μ. ᾿Ασίας τὸ 1897 καὶ ἀπέθανεν εἰς τὰς ᾿Αθήνας τὸ 1965. Τόσον τὸ ζωραφικόν, ὅσον καὶ τὸ λογοτεχνικὸν ἔργον του εἶναι ἐξαιρετικῶς πλούσιον. Ὁ Φ. Κόντογλου διεκρίνετο διὰ τὴν ἀγάπην του πρὸς τὴν ἰδιαιτέραν πατρίδα του, τὴν προσήλωσίν του εἰς τὰς παραδόσεις καὶ τὴν ὀρθόδοξον θρησκευτικὴν του πίστιν. Λογοτεχνικὰ ἔργα: «Πέδρο Καζὰς». «Βασάντα», «Ἡ πονεμένη Ρωμιοσύνη». «Τ' Ἀϊβαλὶ ἡ πατρίδα μου», «Γιαβὰς ὁ Θαλασσινὸς», «Ἀδάμαστες ψυχὲς», κ. ἄ. Ἔγραψε ἐπίσης πολλὰ τεχνοκριτικὰ κείμενα σχετικὰ μὲ τὴν βυζαντινὴν ζωγραφικὴν.
γ΄. Τά Δισκοπότηρα τῆς Ἁγίας Σοφίας
(Ἀπό τό ἔργο τοῦ Νικολάου Βασιλειάδη «θρῦλοι τῆς Πόλης»)
Τὴν ὥρα ποὺ ἀκούονται ἔξω ἀπὸ τὴν Ἁγία Σοφία φωνὲς «οἱ Τοῦρκοι! οἱ Τοῦρκοι !», ὁ πρωτόπαπας βγαίνει ἀπὸ τὴν στοὰ τῆς ἐξομολογήσεως. ’Αποβραδὶς κοινώνησε τὸν Αὐτοκράτορα κι ὡς τὸ πρωὶ ἐξωμολογοῦσε. Ὅπως βγῆκε ψηλὸς, ἡλιοκαμένος, μ᾿ ἄσπρα γένεια καὶ φρύδια παχιά, νόμιζες πὼς ἕνας ἅγιος ξεκόλλησε ἀπὸ τὸν τοῖχο. Καὶ γιὰ μιὰ στιγμή, ὅταν εἶδε τὸ πλῆθος γονατιστὸ νὰ τρέμη, κιτρίνισε σὰν τὸ φλουρί, σὰ νὰ τὸν κτύπησε βόλι. Κοντοστάθηκε, σφόγγιξε τὰ δάκρυα καὶ προχώρησε στὴν ἐκκλησία.
Ὁ ναός, ὁ ἄμβωνας, ὁ σωλέας καὶ τά περιστύλια ἦταν γεμᾶτα κόσμο. Τά φῶτα, οἱ πολυέλαιοι, οἱ κανδῆλες ἦταν ἀναμμένα. Γιά τελευταία φορά ἔλαμπε στὴν Ἀνατολὴ τὸ μεγαλεῖο τῆς Χριστιανοσύνης. Ἔλαμπε ἡ θαυμάσια ἀρχιτεκτονικὴ τοῦ Ἀνθεμίου καὶ ᾽Ισιδώρου. Ἔλαμπε ὁ ἀφάνταστος πλοῦτος, ποὺ ἐσκόρπισεν ὁ Ἰουστινιανὸς, γιὰ νὰ νικήση τὸν Σολομῶντα. Κι ἀπὸ μακριά ἔφταναν τοῦ τρόμου οἱ φωνές:
«Οἱ Τοῦρκοι ! Οἱ Τοῦρκοι
Οἱ πολυέλαιοι ἀπὸ κρύσταλλα ἀσημοδεμένα, τά πελώρια μανουάλια, σὰν γίγαντες φωτοβόλοι, οἱ ποικιλόχρωμες κολόνες, τὰ χρυσὰ μωσαϊκά, ὅλα ἔλαμπαν γιά τελευταία φορά. Καὶ ψηλὰ οἱ ἐλαφρότατες γραμμές. γεμᾶτες εὐγένεια, γεμᾶτες χάρη, ἀγκάλιαζαν, σάν σχέδιο ἀνάερης κολόνας, τὸν πελώριο τροῦλλο. Ὦ ! ὅπως ἦταν ὁ τροῦλλος θαυμάσιος στοὺς γύρους, νόμιζες πὼς ζητοῦσε νά πλανέψη σ’ ἕναν ἄλλο κόσμο τούς χριστιανοὺς τὴν ὥρα τῆς θυσίας!
Ὁ πρωτόπαπας ἔκαμε τρεῖς σταυροὺς καὶ μπῆκε στὸ ἱερὸ. Ἐπάνω στὴν Ἁγία Τράπεζα, σὰ νὰ ἦταν κρεμαστὸς οὐράνιος θόλος, τὸ Κ ι β ώ τ ι ο. Στήριζε τὰ τέσσερα χρυσά του πόδια στὶς τέσσερες γωνίες καὶ ἀπ’ ἐμπρὸς πρόβαλε ἓνα ὡραῖο τόξο. Ἕνας σταυρὸς χρύσιζε στὴν κορυφή του καὶ μέσα ἀπὸ τὸν θόλο του κατέβαινε ἄσπρο περιστέρι. Ἡ Περιστερὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ὁ πρωτόπαπας βγάζει ἀπὸ τὰ σπλάχνα τῆς Περιστερᾶς τὰ Δισκοπότηρα, τὰ σκέπασε μὲ μεταξωτό, ποὺ λέγεται Ἀέρας, τὰ πῆρε κι ἔφυγε. «Μὴ δότε τὰ Ἅγια τοῖς κυσίν». σκέφτηκε.
Σὰν ἀρχαῖο ἑλληνικὸ ἀγγεῖο, ὅλο ἀπὸ χρυσάφι, λίγο κοντό, μὲ δυὸ ὄμορφα χερούλια καὶ μὲ πλευρὲς καμπύλες. τέτοιο ἦταν τὸ Ἱερὸ Ποτήριον. Τὸ στόμα του τριγύριζε διπλὴ γραμμὴ σὲ ρυθμὸ μαιάντρου. Καί στὴν πρόσοψη εἶχε τὸ Χριστὸ σὲ κολυμπήθρα ἀπὸ παράσταση ἀρχαία.
Ὁ ἱερὸς Δίσκος ἦταν ἀπὸ χρυσάφι καλοδουλεμένο. Στὸ κέντρο ὁ Μυστικὸς Δεῖπνος τοῦ Κυρίου. Καὶ γύρω πολύτιμα πετράδια.
Ὁ πρωτόπαπας ἔρριξε μιά ματιά στὴ θάλασσα. ἀνασκουμπώθηκε κι ἔσπρωξε μὲ τέτοια δύναμη τὸ καραβάκι, πού γλίστρησε ὡς τὸν γιαλό. Μπῆκε μέσα. ἄνοιξε πανί καί κράτησε τὸ τιμόνι γραμμὴ γιὰ τὴν βιθυνικὴ παραλία. Ὁ ἀντίλαλος τῆς Πόλης ἐξακολουθοῦσε. «Οἱ Τοῦρκοι! Οἱ Τοῦρκοι...»
Μιὰ τρικυμία σηκώθηκε τρανὴ. Τὸ καραβάκι σάν τσόφλιο χοροπηδοῦσε στὰ κύματα ἐπάνω. Στὴν Πόλη φλόγες καὶ καπνοί παντοῦ. Στ’ αὐτιά ὁ ἀέρας ἔφερνε μιὰ ἄγρια ἀντήχηση ἀπὸ τρόμο, ἀπὸ δαρμούς, ἀπὸ παρακάλια, ἀπὸ ξεψυχημὸ ἀπὸ βογγητὰ θανάτου.
Ὦ Πόλη, μὲ τὰ βασιλικὰ σου, μὲ τοὺς ἱπποδρόμους σου, μὲ τὶς ἀκαδημίες τῶν τεχνῶν σου ! Χριστιανοσύνη ποὺ ἐδίδαξες στὸν κόσμο τὴν ἀλήθεια. Χιλιόχρονη ἱστορία τοῦ πολιτισμοῦ πού σβήνεις. Ἐργάτες τοῦ νοῦ πού γενήκατε φυγάδες καί δοῦλοι. ᾿Ανθρώπινα ἔργα, ποὺ ζηλέψατε ἀθανασία καί γενήκατε ἐρείπια. Μεγαλεῖα περασμένα. Ἅρματα νίκης ποὺ περνούσατε τὴν Χρυσόπορτα. Βασιλεῖς μὲ τίς χρυσὲς κορῶνες. Γεννὴσεις καί θάνατοι σβησμένοι γιὰ τὴν πρόοδο. Μνημεῖα, ποὺ μέσα στὴν καταστροφὴ ἐμείνατε χωρίς μορφή, χωρίς ὄνομα. Ἄπειρες μέρες ἐκμηδενισμένες. Νά! παίρνει τὴ σκόνη σας ἕνας ἀνθρώπινος ἀνεμοστρόβιλος καί τὴν σκορπίζει στοὺς τέσσερες ἀνέμους
Ἡ Δύση τοῦ ἡλίου χρωμάτισε τὸν οὐρανὸ κόκκινο. σὰν αἷμα. Σημάδι τῆς φρίκης. Ὁ ἄνεμος ἐξακολουθοῦσε νὰ φυσᾶ κι ὁ ἀνεμοστρόβιλος σάρωνε τὴν Προποντίδα.
Σκοτείνιασε. Τὸ σκοτάδι σκέπασε τὸν οὐρανό, τὴν Πόλη. Κι ἀπὸ τὴ θάλασσα μακριά ἀνέβαινε αἱμοσταγμένος τοῦ φεγγαριοῦ ὁ δίσκος. Κόκκινος, σὰν τὰ μάτια τοῦ φονιά.
Ὁλόρθος στὸ καράβι ὁ πρωτόπαπας κάρφωσε στὸν οὐρανὸ τὰ μάτια του καί εἶδε - ὢ φρίκη! Τὸ φονικὸ φεγγάρι νὰ στέκεται ἀκίνητο στὸν τροῦλλο τῆς Ἁγίας Σοφίας. Καί εἶδε νὰ μαυρίζη, νὰ μαυρίζη ὁ μισὸς δίσκος.
Ἀρχαία προφητεία ἔλεγε
«Θά εἶναι πανσέληνος. Ἔκλειψη θὰ γίνη. Καὶ ἡ Πόλη θὰ πέση!».
Ὁ πρωτόπαπας περιχύθηκε μὲ κρύο ἵδρωτα. Ἔβλεπε μιὰ τὸν σταυρὸ στὸν τροῦλλο τῆς Ἁγίας Σοφίας καὶ μιὰ τὸ μισοφέγγαρο. Τὸ καραβάκι χοροπηδοῦσε στὰ κύματα τῆς θάλασσας. Χίλια κομμάτια ἔγινε τὸ μικρὸ πανί του. Κι ὁ ἀέρας βούϊζε σὰ Θρῆνος στὸ κατάρτι του.
Ὁ πρωτόπαπας ἔβαλε τὶς τελευταῖες του προσπάθειες. Στὸ στῆθος του κρατοῦσε σφιχτὰ τὰ Δισκοπότηρα. Κι ἐνῶ Θεωροῦσε πέρα τὴν Ἁγία Σοφία, δὲ βλέπει τὸ σταυρό... Βλέπει μισοφέγγαρο...
Ἀμέσως ἄνοιξαν τὰ μεσουράνια. Ἕνα φῶς γλυκύτατο ἁπλώθηκε. Ἄγγελος Κυρίου φάνηκε κι ἅρπαξε τὰ Δισκοπότηρα.
Μὴν ἦταν θαῦμα ; Ἡ θάλασσα ἄνοιξε στόμια καί κατάπιε τὸν πρωτόπαπα. Γαλήνη! Τὸ τρομερὸ στοιχεῖο ἡσύχασε. Καί σὰ νὰ ἦταν Φῶτα κι ἅγιασε τὴν θάλασσα σταυρὸς...
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ: Ἐγεννήθη ἐν Κωνσταντινουπόλει. Ἐσπούδασεν Ἰατρικὴν, ἠσχολήθη ὅμως κυρίως μὲ τὴν λογοτεχνίαν. Ἔγραψε «Εἰκόνες Κωνσταντινουπόλεως καί Ἀθηνῶν» καὶ διαφόρους φιλολογικὰς καί ἐπιστημονικὰς μελέτας.
* * * * *
Γ. Α Ρ Θ Ρ Α
«ΚΘ΄ ΜΑΪΟΥ»
(Ἄρθρο τοῦ Σπυρίδωνος Λάμπρου στήν «ΕΣΤΙΑ» 29 Μαΐου 1894)
«Ἐπί αἰῶνας μακροὺς ἀλησμόνητος εἶχε μείνει παρὰ τοῖς ἀρχαίοις Ρωμαίοις ἡ θλιβερὰ ἐκείνη 18 Ἰουλίου τοῦ 390 π.Χ. καθ’ ἥν οἱ Γαλάται ὑπό τὸν Βρέννον ἐπόρθησαν καί ἐπυρπόλησαν τὴν Ρώμην. Ἡ ἁπαισία ἐκείνη 'Αλλιὰς ἡμέρα ἐτάσσετο μεταξύ τῶν ἀποφράδων καί ἐν αὐτοῖς τοῖς χρόνοις, καθ’ οὓς ἡ Αἰωνία Πόλις, ἐκπλύνασα παλαιὰς ἥττας, ἐκοσμεῖτο διὰ τῶν δαφνῶν τῶν μεγάλων ἐκείνων νικῶν, δι’ ὧν ἡ Ρώμη εἶχεν ἀναδειχθῆ κυρία τῶν ἠπείρων. Τὰ ἔθνη, ὅσα ἐνθυμοῦνται καί σέβονται τὸ παρελθὸν αὐτῶν, ἐκεῖνα καί μόνα εἶναι ἄξια νὰ παρασκευάσωσι τὸ μέλλον. Τὸ δὲ παρελθὸν δὲν σύγκειται μόνον ἐκ νικῶν καὶ δόξης, ἀλλὰ καί ἐκ συμφορῶν, ὧν ἡ ἀνάμνησις εἶναι ἀκόμη ἐπιβλητικωτέρα. Ἄν ἡ αἴγλη τῆς δόξης λαμπρύνῃ, ἀλλ᾽ ἡ ἀναπόλησις παρελθούσης κακοδαιμονίας διδάσκει τὰ ἔθνη καὶ πρὸς ἀποτέλεσιν τῆς ἐθνικῆς εὐτυχίας προαπαιτεῖται πλὴν ἀγῶνος μακροῦ καί ἐργασίας ἀνενδότου, διδασκαλία πολλὴ καί συνεχὴς.
Τοιαύτας σκέψεις φέρει καί ὀφείλει νὰ φέρῃ εἰς τὸν νοῦν παντὸς Ἕλληνος ἡ σημερινὴ ᾿Αλλιὰς ἡμέρα τοῦ 'Ἑλληνισμοῦ, καθ’ ἥν ἔπεσε πρὸ τῆς πύλης τοῦ Ἁγίου Ῥωμανοῦ ὁ τελευταῖος τοῦ Βυζαντίου βασιλεὺς καὶ ἐπορθήθη τῶν πόλεων ἡ πόλις καί ἡ Βασιλίς. Ἔληξεν ἀληθῶς, τὴν ἀποφράδα ἐκείνην Τρίτην, τὸ μαρτύριον τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὡς τελευτᾷ ὁ βίος ἑτοιμοθανάτου φθισιῶντος, καθ’ ἃς ἡμέρας διανοίγεται ἡ φύσις πρὸς τὸ ἔαρ καί τὴν ζωήν.
Ἡ πόλις, ἣν ὁ αὐτοκράτωρ, ὀλίγας πρὸ τῆς μοιραίας τελευτῆς ὥρας, προσφωνῶν τὰ θύματα τῆς αὔριον, ἀπεκάλει βοηθὸν καί σκέπην τῆς πατρίδος, καταφύγιον τῶν Χριστιανῶν, ἐλπίδα καί χαράν ἀπάντων τῶν Ἑλλήνων καί καύχημα πᾶσι τοῖς οὖσιν ὑπὸ τὴν τοῦ ἡλίου ἀνατολήν, ἔγινε λεία τῶν βαρβάρων. Οἱ ὀλίγοι γενναῖοι, οἵτινες δὲν περιωρίσθησαν εἰς τὸ νὰ περιφέρουν τὴν εἰκόνα τῆς Ὁδηγητρίας περί τὰ τείχη τοῦ Βυζαντίου, ἀλλ᾽ ἡγωνίσθησαν ἀγῶνα ὑπεράνθρωπον ὑπὲρ Πίστεως καί Πατρίδος », ὡς αὐτοί ἐφώνουν, δὲν ἠδυνήθησαν νὰ σώσουν τὴν Πόλιν ἀπὸ τοῦ ἐπικειμένου κινδύνου, ὡς ἤλπισαν μέν αὐτοί, ἤλπισε δὲ καὶ ὁ Αὐτοκράτωρ. Ὁ ναὸς ὁ ἱερός, ὅστις εἶχε παραστῆ μάρτυς τόσης δόξης καί τόσης λαμπρότητος τῶν εὐκλεῶν ἡμερῶν τῆς Ἑλληνικῆς Αὐτοκρατορίας, ἡ μητρόπολις τοῦ Βυζαντίου, ἡ μεγάλη ἐκκλησία τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἐμολύνθη ὑπὸ ποδὸς βαρβαρικοῦ καί τὸ κονίαμα τοῦ βαρβάρου νικητοῦ ἀπέσβεσε τὰς ἁγίας εἰκόνας καί μεγάλα μεγαλωστὶ ἠπλώθησαν ἐπί τῶν ἐσωτερικῶν τοίχων τά ρητὰ τοῦ Κορανίου, ὑψηλότερος δὲ καὶ αὐτοῦ τοῦ τρούλλου τοῦ ’Ανθεμίου καί τοῦ 'Ισιδώρου ἤρθη ἔξωθεν τῆς Ἁγίας Σοφίας, ἐν μέσῳ παντοίων βαρβαρικῶν προσαρτημάτων, ὁ μιναρές τοῦ Μωαμεθανοῦ. Τέλος, ὁ ὕστατος τῶν Παλαιολόγων ἔπεσε μάρτυς μετὰ τῆς πόλεως, ἥν εἶχεν ἐμπιστευθῆ εἰς αὐτὸν ὁ Ἑλληνισμὁς, ὡς βασιλεὺς Ἕλλην καί Χριστιανός.
᾿Εν τῷ μαρτυρίῳ τοῦ Κωνσταντίνου εἶναι φανεροί καί εὐδιάκριτοι οἱ δύο οὗτοι χαρακτῆρες, ἐμφαινόμενα προδηλότατα κατὰ τάς τελευταίας ὥρας τῆς πόλεως καί τῆς βασιλείας. ᾿Εν τῇ τελευταία νυκτί τῇ πρὸ τῆς ἁλώσεως, ὁ βασιλεύς, πορευθεὶς εἰς τὸν μέγαν τῆς Ἁγίας Σοφίας ναόν, ἔκλινε τὸ γόνυ προσευχόμενος, καί ἐκοινώνησε τῶν ἀχράντων μυστηρίων, οἱονεί καθιερώνων ἑαυτὸν ἐν τῇ ὑψίστη ἐκείνῃ ὥρᾳ εἰς τὸν Θεὸν τῶν Χριστιανῶν. ᾽Αλλ' ἐν τῇ αὐτῇ νυκτί, ἠκούσθη ἀπὸ τῶν βασιλικῶν χειλέων τοῦ προωρισμένον θύματος ἐξερχομένη ἡ λέξις «Ἕλληνες », δι᾿ ἧς προσεφώνησεν ὁ αὐτοκράτωρ τοὺς συναγωνιστὰς καί συμμάρτυρας. Αἱ δύο αὗται πράξεις τοῦ Κωνσταντίνου, ἡ κοινωνία ἐν τῇ τελευταίᾳ ἐκείνη λειτουργίᾳ τῆς Ἁγίας Σοφίας καὶ τὸ γλυκὺ ὄνομα δι' οὗ ἐκάλεσε τοὺς περὶ αὐτόν, εἶναι ἡ ἀλησμόνητος διαθήκη τῆς πιπτούσης Αὐτοκρατορίας, ἥτις ἐχαρακτήριζεν ἑαυτὴν ὡς χριστιανικὴν ἅμα καὶ ἐλληνικήν. Το Βυζάντιον δὲν ἔσχεν ἴσως πάντοτε σαφῆ, σαφεστάτην, τὴν ἔννοιαν τοῦ Ἑλληνικοῦ του χαρακτῆρος ἡ βασιλεία του ἐπὶ μακρόν ἐπωνομάζετο βασιλεία τῶν Ρωμαίων. Ἀλλά τὰ χείλη τῶν μελλοθανάτων δέν ψεύδονται καί ὁ Κωνσταντῖνος διὰ τῶν τελευταίων αὐτοῦ πράξεων ἐκείνων καὶ λόγων, ἀπέπλυνε πᾶσαν παραγνώρισιν καὶ ἐπέθηκεν ἐπὶ τοῦ βίου τοῦ Βυζαντίου τὴν ἐπίσημον σφραγῖδα τοῦ ἀψευδοῦς αὐτοῦ χαρακτῆρος. ’Εξήνεγκε τὴν τελευταίαν λέξιν τοῦ βυζαντιακοῦ προγράμματος καί ἀνεπέτασε τὴν ἀληθῆ σημαίαν τοῦ Βυζαντίου, ἐφ᾽ ἧς συνηδελφωμένα ἀναγνωρίζονται τὰ ὀνόματα Ἑλλὰς καὶ Χριστός.
Ζοφερὰ καὶ καυσώδης ἦτο, συμφώνως πρὸ τὸ ἐπ’ ἐσχάτων ἀνακαλυφθέν Σλαβονικὸν χρονικόν, ἡ ἑσπέρα τῆς 28ης Μαΐου. Ὅταν δέ ἐπροχώρησεν ἡ νύξ, βαρέα καὶ μελανὰ νέφη ἠθροίσθησαν ἄνω τῆς πόλεως δίκην ἐπιταφίου σαβάνου, ἐπικρεμαμένου ἀπὸ τοῦ οὐρανοῦ ἐπὶ τὴν μητρόπολιν τῶν Παλαιολόγων.
Ἄγρυπνος καί ἀνήσυχος ὁ Μωάμεθ κατελήφθη ὑπὸ δέους ἐπισκοπήσας ἀπὸ τῆς σκηνῆς αὐτοῦ τὸν οὐρανόν. Καλέσας δέ πρὸς ἑαυτὸν ἕνα τῶν δοκιμωτάτων του οὐλεμάδων, εἴπερ τινά καί ἄλλον εἰδότα τὰ μυστήρια τῶν οὐρανῶν, ἠρώτησεν ἂν τὰ πυκνὰ νέφη τὰ σωρευόμενα ὕπερθεν τῆς πόλεως προεμήνυόν τι.
-Ναί ! ἀπεκρίθη ὁ οὐλεμάς. Εἶναι μέγα προμάντευμα. Προμηνύουν τὴν πτῶσιν τῆς Σταμπούλ.
Καὶ τότε - προσθέτει τὸ χρονικὸν - ἀπὸ τῶν συννέφων δὲν προῆλθεν ὑετός, ἀλλὰ κατέρρευσαν μεγάλαι σταγόνες ὕδατος, ὧν ἑκάστη εἶχε μέγεθος σχεδὸν ὀφθαλμοῦ ταύρου ». Ἔπειτα δέ, ὡς διηγοῦντο τινὲς τῶν ἐπιζησάντων εἰς τὸ τραγικὸν τέλος τῆς Κωνσταντινουπόλεως, βροχὴ αἵματος ἐρράντισε τὴν πόλιν, μικρὸν πρὸ τῆς ἐνάρξεως τοῦ τελευταίου κρισίμου ἀγῶνος.
Οὕτως ἡ παράδοσις τῶν μεταγενεστέρων παρελάμβανεν εἰς τὰς διηγήσεις αὐτῆς τὴν ἀνάμνησιν τῆς καταπλήξεως καί τῶν δειμάτων, ἅτινα εἶχον καταλάβει τὴν ψυχὴν τῶν ἀτυχῶν ὑπερασπιστῶν τῆς βασιλευούσης.
Ἡ πτῶσις τῆς Κωνσταντινουπόλεως συνεκίνησε μὲν βεβαίως τὴν Χριστιανικὴν Εὐρώπην, ἀλλὰ καὶ δὲν ἐκίνησεν αὐτήν. ᾿Εν δὲ τῇ αὐλῇ τῶν Παπῶν, εἰς μάτην χάριν τοῦ ἔθνους, περιβαλλόμενος τὴν πορφύραν τοῦ Καρδιναλίου, ὁ Τραπεζούντιος Βησσαρίων ἠγωνίζετο νὰ μετατρέψῃ εἰς ὅπλα τὰς εὐλογίας τῶν Ποντιφίκων καί μεταβάλῃ εἰς στρατευομένην ὑπέρ τῆς χριστιανικῆς ἰδέας τὴν θεολογοῦσαν ᾽Εκκλησίαν. Ἐνῷ δέ, τέλος, ἡ μέλλησις τῆς Δύσεως μετεβάλλετο εἰς ἀδιαφορίαν, ὁ ἤδη δουλεύων Ἑλληνισμός, πληγεἰς καιρίως καὶ στένων, ἐθρηνώδει βαρύθυμος τὴν ἅλωσιν τῆς Πόλεως. Μακάριοι νῦν οἱ τεθνηκότες, ἐλεεινοί δὲ οἱ ζῶντες καί θρήνων ἄξιοι» ἀνεβόα 'Ανδρόνικος" ὁ κάλλιστος. Ὁ δὲ ἀνώνυμος ποιητὴς τοῦ θρήνου τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐγίνετο ἐν τοῖς στίχοις αὐτοῦ ἡ ἠχὼ τῶν πενθίμων σκέψεων, εἰς ἃς εἶχεν ἐμβάλει τὸ ἑλληνικὸν σύμπαν ἡ ἀποφρὰς Τρίτη τῆς 29ης Μαΐου 1453:
᾽Εκείν᾽ ἡ μέρα ἡ σκοτεινὴ καὶ ἀστραποκαημένη
τῆς Τρίτης τῆς ἀσβολερῆς, τῆς μαυρογελασμένης
τῆς θεοκαρβουνόκαυτης, πουμπαρδοχαλασμένης.
᾿Αργότερον, ἐθρήνει τὴν Ἅλωσιν διὰ στίχων ἀρχαϊκῶν ’Αντώνιος ὁ Ἔπαρχος καί, ἐν τῇ δημώδει, ὁ Σερραῖος Παπα-Συναδινὸς. ᾿Αλλὰ πολὺ ἀνωτέρα τῶν ποιητικῶν τούτων θρήνων, οὓς ἔγραψαν λόγιοι καὶ ἡμιλόγιοι, ὑπῆρξεν ἡ ὀδύνη, ἥν ἐξεδήλωσεν ὁ ἑλληνικὸς λαός, ὅστις ἐθρήνησεν τὴν Ἅλωσιν ποιητικώτατα, οἱονεί ραντίσας τοὺς αὐτομάτους αὐτοῦ στίχους διὰ τοῦ ἰδίου ἐκείνου αἵματος, ὅπερ περιέβρεξε τὴν Κωνσταντινούπολιν τὴν τελευταίαν νύκτα, κατὰ τὴν παράδοσιν, ἥν διεφύλαξεν εἰς ἡμᾶς ὁ χρονογράφος τοῦ Σλαβονικοῦ χρονικοῦ. Αὐτοσχέδιοι ποιηταί, ὧν τὸ ὄνομα ἐλησμονήθη, τέκνα γνήσια τοῦ Ἕλληνικοῦ λαοῦ, ὑψωθέντος εἰς ποιητικὸν Ἱερεμίαν τῆς ἐθνικῆς καταστροφῆς, ἐθρήνησαν συγκινητικῶς τὴν μνήμην τῆς βασιλίδος τῶν πόλεων καὶ ἔρρανον τὴν πορφύραν τοῦ τελευταίου αὐτοκράτορος.
Ὁ Ἑλληνικὸς λαός, ψάλλων ἀκόμη ἐκείνους τοὺς στίχους, ἐνωτιζόμενος ἀκόμη ἐκείνων τῶν θρύλων, οἱονεί ἀκροᾶται τῆς ἀπηχήσεως τῶν τελευταίων ἐν κινδύνῳ κρουομένων σημάντρων καὶ κωδώνων τῆς Ἀγίας Σοφίας. Ἡ δημώδης παράδοσις καί ἡ ποίησις τοῦ λαοῦ περιέβαλον, ὡς ἔγραφον καὶ ἄλλοτε, τὸν τελευταῖον μάρτυρα διὰ μυστηριώδους τινὸς αἴγλης καί τὴν ὥραν τῆς πτώσεως διὰ τραγικῆς τινος περιπαθείας.
Τίς δὲν ἐνθυμεῖται τὴν παράδοσιν περὶ τῆς καλογραίας, ἥτις «ἐμαγείρευε ψαράκια στὸ τηγάνι » ; Παρορμουμένη νὰ παύσῃ τὸ ἔργον, διότι ἁλίσκεται ἡ Πόλις, ἀπεκρίθη
Ὅταν τὰ ψάρια πεταχτοῦν καί βγοῦν καὶ ζωντανέψουν,
τότε κι ὁ Τοῦρκος θὲ νὰ μπῆ κι ἡ Πόλη θὰ τουρκέψη.
᾿Αλλ’ ἐν τούτοις:
τὰ ψάρια πεταχτήκανε, τὰ ψάρια ζωντανέψαν
κι ὁ ἀμηρὰς εἰσέβηκεν ἀτός του καβαλάρης...»
ΛΑΜΠΡΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝ.-᾿Εγεννήθη τὸ 1851 εἰς τὴν Κέρκυραν καὶ ἀπέθανε τὸ 1919. Ὑπῆρξε πολυγραφώτατος ἱστορικὸς συγγραφεὺς, ἐρευνἠσας ἰδίως τὴν μεσαιωνικὴν ἱστορίαν, καὶ ἐπιστήμων διεθνοῦς κύρους. Διετέλεσε καθηγητὴς τῆς Ἱστορίας εἰς τὸ Πανεπιστήμιον ᾿Αθηνῶν καὶ πρωθυπουργὸς ἐπὶ μικρὸν διάστημα.
