Ὁ ρόλος τῶν Προφητῶν

Τοῦ Μητροπολίτου Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ Δανιήλ

Οἱ προφῆτες λειτουργοῦσαν ὡς δίαυλοι ἐπικοινωνίας ἀπό τό Θεό στους ἀνθρώπους καί ἀπό τούς ἀνθρώπους στό Θεό. Τυπικά οἱ χρησμοί τους ξεκινοῦν μέ τό λόγιο «Ὁ Κύριος λέει....». Ὡς ἀντιπρόσωποι τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο, οἱ Ἰσραηλῖτες προφῆτες ἔφερναν στούς ἀνθρώπους µηνύματα ἀπό τό Θεό - εἴτε γιά καθηµερινα ζητήµατα ὅπως ἡ εὕρεση χαμένων ζώων (Α΄ Σαμ 10:2) ἤ γιά ζητήµατα κρατικά, ἀκόμα καί γιά τό μέλλον τοῦ ἔθνους (Ἀμ 1, 2). Ὡς ἀντιπρόσωποι τοῦ λαοῦ στό Θεό, οἱ προφῆτες εἶχαν καθῆκον νά µεσολαβοῦν. Ἡ μεσολάβησή τους µπορεῖ νά ἀφοροῦσε σέ ἰδιωτικές ὑποθέσεις (ὁ Ἠλίας προσευχήθηκε γιά ἕνα νεκρό παιδί πού γύρισε στή ζωή, Α΄ Βασιλειῶν 17:17-24) ἤ στή διευθέτηση δύσκολων ἐθνικῶν προβλημάτων (Ἠσαΐας 37: 21-35). Στήν ἀρχή τούς ἀποκαλοῦσαν «αὐτοί πού ὁραματίζονται», ἀργότερα ὅμως οἱ «βλέποντες» {ἑβραϊκά τσοζέ(χ)} ὀνομάστηκαν «προφῆτες» (ναβί/νεβί ίμ)

ΥΠΟΒΑΘΡΟ

Προσωπικότητες πού ἔµοιαζαν μέ τούς Ἰσραήλιτες προφῆτες ὑπῆρχαν καί σέ ἄλλα µέρη της ἀρχαίας Ἐγγύς Ἀνατολῆς. Ἐπιγραφές πού ἀνακαλύφθηκαν στό Μαρί, πόλη τῆς Μεσοποταμίας, μιλοῦν γιά «ἀποκριτές» καί «ἐκστατικούς» πού μεταβίβαζαν στούς Βασιλιάδες μηνύματα τῶν θεῶν. Κάποια ἀσσυριακά κείμενα τοῦ ἑβδόµου αἰώνα π.Χ. εἶναι χρησμοί «διαλαλητῶν», «φανερωτῶν» καί «ἐκστατικῶν», ἐνῶ κάποια κείμενα ἀπό τό Μαρί καί τά Ἐμάρ τῆς Συρίας χρησιµοποιοῦν µία λέξη κοντινή στήν ἑβραϊκή ναβί. Οἱ προφῆτες ἦταν συνήθως συνδεδεµένοι μέ τή θρησκευτική λατρεία: δούλευαν δίπλα στούς ἱερεῖς καί ἔδιναν χρησμούς καί ἀπαντήσεις σέ ἐρωτήματα τῶν πιστῶν. Στή Βί6λο ὑπάρχουν µαρτυρίες γιά τέτοιους λατρευτικούς προφῆτες, συµπεριλαµβανοµένων καί ὁμάδων ἀπό ἐπαγγελµατίες ἐκστατικούς προφῆτες (Α΄ Σαμ 10:5-8). Κάποιοι Ψαλμοί ἴσως ξεκίνησαν ὡς χρησμοί λατρευτικῶν προφητῶν.

ΚΑΝΟΝΙΚΟΙ ΠΡΟΦΗΤΕΣ

Ἄν οἱ κανονικοί προφῆτες (οἱ χρησµοί τῶν ὁποίων συγκεντρώνονται σήμερο στά βιβλία τῆς Βίβλου) εἶχαν κάποιο εἰδωλολατρικό ὑπόβαθρο, τότε πῶς κατέληξον νά ἀπέχουν τόσο πολύ ἀπό αὐτές τίς λατρεῖες καί νά ξεστομίζουν ἀπειλητικούς χρησμους γιά ὅσους ἔδειχναν ἐµπιστοσύνη σ’ αὐτές τίς θεότητες ἀντί νά εἶναι πραγματικά ἀφοσιωµένοι στό Θεό

(π.χ.Ἠσ. 1:10-17, 66:1-6, Ἱερ. 6:2Ο, 7:1-15, Ὠσ 6:6, Ἀμ 5:21-4, Μιχ. 6:6-8); Τί ἦταν αὐτό πού ξεχώριζε κάποιους ἀπό τούς συνηθισμένους προφῆτες ὥστε τά λόγια ἤ οἱ χρησµοί τους νά περιλήφθουν τελικά στά Προφητικά Βιβλία; Καί τί ἦταν αὐτό πού τούς ξεχώριζε ἀπό τόν κόσµο τῶν εἰδωλολατρῶν προφήτων, μέ ἀποτέλεσμα οἱ προφῆτες, τῶν ὁποίων οἱ χρησμοί συγκεντρώθηκαν στή Βίβλο, νά κοιτοῦν τούς εἰδωλολάτρες προφῆτες ἀπό  ἀπόσταση καί νά τούς θεωροῦν ψεύτικους;

ΑΛΗΘΙΝΟΙ ΚΑΙ ΨΕΥΔΕΙΣ ΠΡΟΦΗΤΕΣ

Ἡ ἀρχική διάκρισι ἀνάµεσα σ’ ἕναν ἀληθινό καί σ’ ἕναν ψευδή προφήτη ἦταν ἁπλή. Ἐπαληθεύτηκε τελικό ὁ λόγος τοῦ προφήτη ἤ ὄχι; Αὐτό ἦταν τό ζητηµα στήν ἱστορία του Μιχαία, γιοῦ τοῦ Ἰµλά (Α΄ Βασ. 22). Ὅμως ἄν οἱ ἄνθρωποι ἔπρεπε νά περιμένουν γιά νά δοῦν ἄν τά προφητικά λόγια θά πραγµατοποιοῦνταν ἤ ὄχι, τότε, ὅταν θά μάθαιναν τή διαφορά ἀνάµεσα σ’ ἕναν ἀληθινό προφήτη καί σ’ ἕναν ψευδοπροφήτη, θά ἦταν πολύ ἀργά (δηλ. μετά τό γεγονός). Τό Δευτερονόμιον 18:15-22 ἀναφέρει αὐτό ἀκριβῶς τό πρόβλημα. Ὡστόσο στό Δευτερονόμιον 13:1-5 παρατηρεῖται μία καθοριστική ἀλλαγή. Ἀναφέρεται ὅτι ἀκόµα καί ἄν τά λόγια ἑνός προφήτη ἐπαληθευτοῦν, ἀλλά ὁ προφήτης δέ µίλησε σύµφωνα µέ τό λόγο καί τίς ἐντολές τοῦ Θεοῦ, τότε εἶναι ψευδοπροφήτης. Πραγµατοποιήθηκε µία ἀλλαγή ἀπό τήν ἐξωτερική μορφή τῆς προφητείας (γιά παράδειγμα, ἡ καταληψία, ὅπως στήν περίπτωση τοῦ Σαούλ, ἤ ἡ ὀµιλία σέ ξένες γλῶσσες ὅπως ἀναφέρεται στόν Ἠσαΐα 28:10, ὅπου τά λόγια εἶναι ἀσυνάρτητα καί δέν μποροῦν νά μεταφραστοῦν) στό περιεχόμενό της. Ὁποιοσδήποτε μπορεῖ νά πεῖ κό(χ) αµάρ Ἀδωνάι, «ὁ Κύριος λέει», ἀλλά ἄν τά λόγια πού ἀναφέρονται δέν ταιριάζουν μέ ὅσα εἶναι γνωστά γιά τό λόγο καί τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, τότε αὐτός ὁ προφήτης εἶναι ψεύτικος. Ἄν καί τά ἐπιμέρους στοιχεῖα ἑνός προφητικοῦ μηνύματος ἔχουν μεταξύ τους διαφορές (ὅπως ἀναφέρεται γιά συγκεκριµένα ἄτομα ἤ περιστάσεις), τό σύνολο εἶναι ἐντυπωσιακά συνεπές. Οἱ προφῆτες εἶναι σίγουροι γιά τό ποιός εἶναι ὁ λόγος καί ποιά κρίση τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, ἄν καί δέν ἀναφέρονται ἰδιαίτερα στή μεγάλη παράδοση τῶν νόµων καί τῶν ἀφηγήσεων τῆς Τορά, μία παράδοση πού ἀκόμα ἀναπτύσσεται, αὐτά τά μηνύµατα βασίζονται σίγουρα στήν ἴδια ἠθική καί ἐθιµική παράδοση. Εἰδικότερα διαβάστε τό μήνυµα στό Δευτερονόμιον ὅπου ἡ εὐηµερία τοῦ λαοῦ ἐξαρτᾶται ἄμεσα ἀπό τή συμπεριφορά του.

ΗΘΙΚΗ

Ἀκόμα κοί ἐκτός τῶν Προφτιτικῶν Βιβλίων (βλ. Νάθαν στό Β΄ Σαμ 12, Ἀχιά στό Α΄ Βασ. 11:29 κ.ε., Ἠλίας στό Α΄ Βασ. 21) φαίνεται ὅτι οἱ προφῆτες ἐπικεντρώνονταν στήν ἠθική, γεγονός πού ἐξηγεῖ γιατί ἀναφέρουν τόσο συχνά τό θέµα τῆς δικαιοσύνης τοῦ Θεοῦ, σέ συνδυασµό μέ μιά ἔκκληση πρός τούς ἀκροατές νά ἀλλάξουν συμπεριφορά ὥστε νά ἀποφύγουν τήν καταστροφή πού τούς ἀπειλεῖ. Οἱ προφῆτες δέ µιλοῦν μόνο γιά τή θεία δίκη (κάποιες φορές στρέφονται σέ συγκεκριµένους βασιλιάδες), ἀλλά µποροῦν ἀκόµα καί νά προκαλέσουν µία κρίση ἐφαρµόζοντας τή θεία δικαιοσύνη. Οἱ προφῆτες τονίζουν διαρκῶς τήν ἀπόλυτη ὑπεροχή τοῦ Θεοῦ τοῦ Ἰσραήλ - τοῦ µοναδικοῦ Θεοῦ μπροστά στόν ὁποῖο οἱ ἄλλοι θεοί εἶναι ἕνα τίποτα καί κανείς δέν πρέπει νά τούς ἀκολουθεῖ. Ἀφοῦ λοιπόν κανένας θεός δέν εἶναι τόσο μεγάλος ὅσο ὁ Θεός τοῦ Ἰσραήλ, τότε αὐτός πρέπει νά ρυθμίζει τή μοίρα ὅλων τῶν λαῶν καί νά τούς χρησιμοποίει γιά τό θεῖο σκοπό (Βλ. σσ. 88-89).

ΠΡΟΦΗΤΕΣ ΚΑΙ ΘΥΣΙΕΣ

Αὐτό βέβαια δέ βάζει τό λαό τοῦ Θεοῦ σέ προνομιακή θέση Χάριτος. Ἀντίθετα, ἔχει μεγαλύτερη ἀπαίτηση ἀπό αὐτόν νά εἶναι δίκαιος καί ἐνάρετος (βλ. Ἀμ 1:3-2:12). Οἱ προφῆτες ἦταν ἐξίσου ξεκάθαροι ὅτι αὐτό πού ἔχει σηµασία εἶναι ὁ λόγος καί τό θέλημα τοῦ Θεοῦ καί ὄχι ἡ ἐκτέλεση τελετουργικῶν πράξεων. Ὁ Θεός δέν πείθεταί μέ πολυάριθμες θυσίες. Ὁ Σαμουήλ ἐπεσήμανε ἤδη στόν Σαούλ ὅτι ἡ ὑπακοή εἶναι πολύ πιό σπουδαία ἀπό τή θυσία (βλ. σ. 119) καί οἱ προφῆτες τό ἐπαναλαµβάνουν διαρκῶς μέ ξεκάθαρα λόγια (βλ. Ἠσ 1:11-47, Ἀμ 5:21-27, Ὠσ 6:46, Μιχ 6:6-8). Αὐτή ἡ διάκριση εἶναι τόσο ἔντονη, πού ὁ Ἱερεμίας ἰσχυρίζεται ὅτι ὁ Θεός ποτέ δέ διέταξε τελετές καί θυσίες (Ἰερ. 7:21-29)

Η ΠΡΟΦΗΤΕΙ ΩΣ ΠΡΟΒΛΕΨΗ

Ἐξαιτίας τῆς ἀρχικῆς σχέσης τῶν προφητῶν μέ τούς εἰδωλάτρες λειτουργούς, πού ὁ ρόλος τους ἦταν νά καθοδηγοῦν κάποιο Βασιλιά ἤ νά βρίσκουν χαµένες περιουσίες, οἱ προφῆτες συνέχιζαν νά μιλοῦν γιά τό μέλλον. Ἡ σημασία τοῦ προφητικοῦ στοιχείου μίας προφητείας ἐνισχύθηκε ὅταν οἱ πρῶτοι χριστιανοί πῆραν κείµενα τῶν προφητῶν πού, κατά τήν ἄποψή τους, ἀναφέρονταν στό Χριστό, ὡς τήν ἐκπλήρωση αὐτῆς τῆς προφητείας. Οἱ προφῆτες ἐξέθεταν πράγματι τίς συνέπειες τῆς συμπεριφορᾶς μέ γενικό τρόπο, γιά τό καλό καί γιά τό κακό, ἀλλά ὑπάρχουν ἐλάχιστες μόνο  συγκεκριμένες προφητεῖες μέ τήν πραγματική ἔννοια τῆς «προβλεψῆς» (δηλ. πού προµηνύουν συγκεκριμένα γεγονότα στό μέλλον). Σκοπός τῶν προφητῶν ἦταν νά φέρουν τούς ἀνθρώπους τῆς ἐποχῆς τους πίσω στό δρόμο τοῦ Θεοῦ. Σέ γενικές γραμμές, λοιπόν, δέν πρόσφεραν πρόγνωση, ἀλλά ἐπίγνωση. Ἀνέφεραν βέβαια τίς συνέπειες τῆς συμπεριφορᾶς, σύµφωνα μέ τή θεία δίκη, αὐτό ὅμως δέν ἀποτελοῦσε χάρτη τοῦ μέλλοντος.