Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες ὡς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας

Ημ. Δημοσίευσης 24.1.2019

Τοῦ Μητροπολίτου Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ

Δ α ν ι ή λ

          «Τὰς μυστικὰς σήμερον τοῦ Πνεύματος σάλπιγγας, τοὺς θεοφόρους Πατέρας ἀνευφημήσωμεν· τοὺς μελωδήσαντας ἐν μέσῳ τῆς ᾿Εκκλησίας μέλος ἐναρμόνιον Θεολογίας...».

(Δοξαστικὸ Ἑσπερινοῦ Τριῶν Ἱεραρχῶν)

Στήν ἐποχή μας πού τά πάντα ἀμφισβητοῦνται καί γίνονται ἀνακατατάξεις καί ἀναθεωρήσεις σ’ ὅλους τούς τομεῖς τῆς ζωῆς καί κυρίως τά παραδεδομένα περνοῦν αὐστηρή δοκιμασία ἐπιβιώσεως, ἡ ἁγία Ἐκκλησία μας μᾶς καλεῖ νά «ἀνευφημήσωμεν» τούς θεοφόρους Πατέρες ἡμῶν καί Οἰκουμενικούς διδασκάλους, Βασίλειο τόν μεγάλο, Γρηγόριιο τόν θεολόγο καί Ἰωάννη τόν Χρυσόστομο.

Ἡ παρουσία τῶν Τριῶν Ἰεραρχῶν μέσα στήν ἑλληνορθόδοξη Παράδοσή μας ἀναγνωρίζεται ὡς πολυσήμαντη.

Κατά τόν ὑμνογράφο τῆς Ἐκκλησίας μας ὑπῆρξαν:

«τῆς Ἐκκλησίας τά μεγάλα προπύργια»,

«οἱ στῦλοι τῆς εὐσεβείας»,

«οἱ τῆς Οἰκουμένης διδάσκαλοι»,

«τά τοῦ Πνεύματος ὄργανα»,

«οἱ ἐπίγειοι ἄγγελοι».

Ἔτσι ἐξηγεῖται γιατί καί σήμερα ἀκόμη, μετά ἀπό χίλια ἑξακόσια χρόνια περίπου, ὁ κάθε μελετητής καί «ἐραστής» τῶν λόγων καί τῆς «βιοτῆς» τῶν ἁγίων αὐτῶν Πατέρων μπορεῖ νά ἐπικοινωνήσει καί νά διαλεχθεῖ μαζί τους. Ὅπως μας βεβαιώνει πάλιν ὁ ὑμνογράφος τους «οἱ φιλόσοφοι τούς σοφούς, οἱ ἱερεῖς τούς Ποιμένας, οἱ ἐν θλίψεσι τούς παραμυθοῦντας· τούς συνοδίτας οἱ ὁδοιπόροι, οἱ ἐν θαλάσση τούς κυβερνήτας, οἱ πάντες τούς πανταχοῦ θερμῶς προφθάνοντας...» (Δοξαστικό  τῶν Στιχηρῶν τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἁγίων).

Ἀναγνωρίσ0ηκαν ὡς «τά πάγχρυσα στόματα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος».   Ἔλαβαν ἀντάξια τή θέση τῶν «παιδαγωγῶν καί μεγάλων διδασκάλων τῆς οἰκουμένης». Ὡς μεγάλοι Ἱεράρχες διακόνησαν τό θυσιαστήριο τοῦ Κυρίου ὡς «ἐπίγειοι   Ἄγγελοι». Ἡ πολιτεία τους καί ἡ συμμετοχή τους στά κοινά ὑπῆρξε ἔμπρακτη, ἐνεργή σ’ ὅλους τούς τομεῖς τῆς ζωῆς, σέ σημεῖο πού νά ἐντυπωσιάζει καί σήμερα ἡ κοινωνική τους δραστηριότητα. Ἡ Ἐκκλησία τούς κατατάσσει ἀνάμεσα στούς μεγάλους καί ἁγίους Πατέρες Της καί τιμᾶ ἰδιαίτερα τή μνήμη τους.

Ὁ «μέγας ἱεροφάντωρ Βασίλειος», «ὁ θεορρήμων Γρηγόριος» καί «ὁ Ἰωάννης ὁ χρυσοῦς τήν γλῶττα» διατηροῦνται στή μνήμη τοῦ Σώματος τῆς Ἐκκλησίας ὡς οἱ κατεξοχήν ἅγιοι Πατέρες Της.

Σκόπιμο θεωρῶ ἡ μικρή ἀναφορά μας στούς Τρεῖς Ἱεράρχες νά γίνει μέ τήν ἰδιότητα, πού ἡ μνήμη τῆς Ἐκκλησίας, μᾶς τούς παρουσιάζει, ὡς τούς κατεξοχήν ἁγίους Πατέρες μας.

α΄. Θεωροῦνται Πατέρες κατά τήν ἔννοια πού ἔδωσε ὁ ἀπόστολος Παῦλος γράφοντας στούς Κορινθίους

«ἐὰν γὰρ μυρίους παιδαγωγοὺς ἔχητε ἐν Χριστῷ, ἀλλ᾿ οὐ πολλοὺς πατέρας· ἐν γὰρ Χριστῷ ᾿Ιησοῦ διὰ τοῦ εὐαγγελίου ἐγὼ ὑμᾶς ἐγέννησα» (Πρός Κορινθίους Α΄, δ΄, 15)

καί στούς Γαλάτες

«τεκνία μου, οὓς πάλιν ὠδίνω, ἄχρις οὗ μορφωθῇ Χριστὸς ἐν ὑμῖν! » (Πρός Γαλάτας δ΄, 19)

Συνεπῶς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας θεωρεῖται αὐτός πού ὁδηγεῖ τούς ἀνθρώπους νά πιστεύουν στό Θεό διδάσκοντάς τους τό Εὐαγγέλιο καί νά διαμορφώσουν τόν χαρακτήρα τους καί τήν συμπεριφορά τους σύμφωνα μέ τήν συμπεριφορά τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ. Μάλιστα δέ αὐτή ἡ φροντίδα τῶν πνευματικῶν Πατέρων γιά τούς πιστούς ὁμοιάζει μέ τίς ὠδῖνες τοῦ τοκετοῦ.   

Συχνά ἀκούγεται ὁ λόγος γιά ἐπιστροφή στούς Πατέρες· στή μελέτη τῶν κειμένων τους· στή σπουδή τῆς θεολογίας τους· στή γνωριμία τῆς βιοτῆς τους. Τί ὅμως εἶναι ὁ ἅγιος Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας Ἰδιαίτερα γιά μᾶς τούς Ἑλληνορθοδόξους οἱ ἅγιοι Πατέρες «δέν πρέπει νά ἀποτελοῦν μία παρακαταθήκη... δέν εἶναι παλαιά εἰκονίσματα ἑνός ἱστορικοῦ ἀρχαιολογικοῦ Μουσείου. Οὔτε ἀποτελοῦν φυλακτά γιά φύλαξη καί συντήρηση. Εἶναι ζωντανές πηγές γιά ἄντληση ζωῆς. Εἶναι κεφάλαια γιά ἐκμετάλλευση. Εἶναι κατεξοχήν ὁδηγοί, γιατί ἀσχολήθηκαν μέ φλέγοντα ζητήματα καί ἀγωνίσθηκαν στό κέντρο τοῦ ἀνθρώπινου στίβου» (Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καί ὁ ἄνθρωπος, Ἠλίας Μαστρογιαννόπουλος, Ἀθήνα 1979, ἔκδ. Ἀδελφότης Θεολόγων ἡ «Ζωή» σελ. 6).

β΄. Δοχεῖα τῆς θείας Χάριτος

Ὅπως πολύ σωστά ἔχει γραφεῖ οἱ Πατέρες τῆς  Ἐκκλησίας θεωροῦνται ἐκεῖνα τά μέλη τῆς Ἐκκλησίας τά ὁποῖα, λόγω τῆς ταπεινοφροσύνης τους ἐνώπιον τῆς ἀλήθειας, τῆς εὐρύτητος καί γνησιότητος τῆς πίστεώς τους, δέχονται τό δῶρο τῆς θείας Χάριτος ὄχι μόνο νά ἀφομοιώσουν, ἀλλά καί νά ἐκφράσουν πιστά τή καθολική συνείδηση τῆς Ἐκκλησιαστικῆς κοινωνίας. Γιατί ἐκεῖνο πού ἐκφράζουν δέν εἶναι ἁπλῶς ἡ ἀτομική σκέψη τους ἤ οἱ προσωπικές τους πεποιθήσεις, ἀλλά ἡ συνείδηση ὁλόκληρης της Ἐκκλησίας.

γ΄. Ὑπηρετοῦν τήν καθολικότητα τῆς Ἐκκλησίας

Ἀκόμη οἱ Πατέρες μιλοῦν ἀπό τά βάθη τοῦ καθολικοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας, ἡ θεολογία τους κινεῖται καί ἀναπτύσσεται στό ἐπίπεδό της καθολικότητος· ἔχει τίς ρίζες καί τά θεμέλιά της στήν κοινωνία ὅλων τῶν πραγμάτων. Μέ τήν ἄσκηση, τήν προσευχή, τή νήψη, τήν κοινωνία στά ἐκκλησιαστικά μυστήρια καί μέ τήν ὅλη πολιτεία τους ἔχουν διευρύνει τόσο πολύ τήν καρδιά τους, τό νοῦ, τήν ψυχή τους, ὥστε ἔχουν ἐπιτύχει νά αἰσθάνονται καί νά σκεπτονταί καί νά ἐνεργοῦν μ' ὁλόκληρη τήν Ἐκκλησία.

δ΄. Καθορίζουν τά ὅρια τῆς πνευματικότητος τῆς Ἐκκλησίας

Μέ τήν παρουσία καί ἁγία βιοτή τους καί τήν ὅλη δραστηριότητά τους οἱ ἅγιοι Πατέρες ὁριοθετοῦν τό ἦθος καί τήν ἀλήθεια τῆς Ἐκκλησίας. Ἀκόμη ὑποτυπώνουν τό τί πρέπει νά εἶναι καί τό τί πρέπει νά προσπαθεῖ νά γίνει τό κάθε πιστό μέλος τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ ἅγιοι Πατέρες εἶναι οἱ φύλακες, ἀλλά καί συνεχιστές τῆς Παραδόσεως. Ὄχι ἁπλῶς ἐκείνης πού μεταδίδει καί μεταβιβάζει ὁρισμένες γνώσεις καί ἀφηρημένες ἀλήθειες, ἀλλά ἐκείνης πού καταθέτει ἀπό γενεά σέ γενεά ἕνα συγκεκριμένο τρόπο ζωῆς καί μία συγκεκριμένη στάση ζωῆς, πού εἶναι ἡ «καινή ζωή» τῆς ἑλληνορθόδοξης Παράδοσής μας.

ε΄. Οἱ φιλόσοφοι τοῦ πνεύματος

Οἱ ἅγιοι Πατέρες εἶναι προφῆτες τῆς «ζώσης ἀληθείας». Δέν εἶναι «ἀκαδημαϊκοί» διδάσκαλοι καί σοφοί τοῦ κόσμου. Κατά τόν μέγαν Μακάριον τόν Αἰγύπτιον, εἶναι «οἱ φιλόσοφοί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος». Ἡ πορεία τούς κατευθύνεται καί μέ τή διάσταση τῆς αἰωνιότητος. «Οἱ πύρινες γλῶσσες τοῦ ὑπερώου τῆς Πεντηκοστῆς ἐκάθησαν καί ἐφ’ ἕνα ἕκαστον αὐτῶν» καί αὐτοί «ἐπλήσθησαν ἅπαντες Πνεύματος Ἁγίου»(Πράξεων β΄, 3). Γι’ αὐτό καί ἡ θεολογία τους δέν εἶναι ἐγκεφαλική καί διανοητική, ἀλλά βιωματική «ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι».

στ΄. Μάρτυρες τῆς σώζουσας ἀλήθειας

Αὐτή ἡ «ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι» θεολογία τούς χάριζε τή δυνατότητα νά βρίσκονται ὅλοι οἱ ἅγιοι Πατέρες σ’ αὐτό πού λέγεται στή θεολογική γλώσσα «συμφωνία», τῶν θεοπνεύστων Πατέρων. Καί αὐτή δέν ὀφείλεται στίς θεολογικές σχολές ἤ ἀκαδημίες πού σπούδασαν οἱ ἅγιοι Πατέρες, ἀλλά στό Ἅγιο Πνεῦμα πού φώτιζε τήν καθαρή διάνοιά τους γιά νά θεολογοῦν σωστά καί νά «συντονίζονται» καί νά «συμφωνοῦν» μεταξύ τους, χωρίς ἐκτροπές καί ἀντιθέσεις. Πραγματικά «ἡ θεία ἔλλαμψη», πού προυποθέτει τή σωματική καί πνευματική κάθαρση καί τόν ἐξαγιασμό τοῦ νοῦ, ἔδινε στούς ἁγίους Πατέρες τή δύναμη νά θεολογοῦν καί νά δογματίζουν «ἐν συμφωνίᾳ» - στίς γενικές βέβαια γραμμές- χωρίς πλάνες καί αἱρετικές ἀποκλίσεις. Στίς λεπτομέρειες καί «στήν προσωπική διατύπωση κάθε ἐκκλησιαστικοῦ Πατέρα -καί αὐτό εἶναι τό θαυμαστό- διασώζεται ἡ ἰδιοτυπία του, ἡ προσωπική του ἔκφραση, γιά νά δείχνεται καί μ’ αὐτό τόν τρόπο πώς τό Πνεῦμα εἶναι ἐλεύθερο. Καί ὄχι μονάχα ὅπου θέλει «πνεῖ» ἀλλά καί ὅπως θέλει «πνεῖ». «Ἑκάστω δέ δίδοται ἡ φανέρωσις τοῦ Πνεύματος πρός τό συμφέρον» (Πρός Κορινθίους Α΄, ιβ', 7), «καί κατά τό μέτρον τῆς δωρεᾶς τοῦ Χριστοῦ» (Πρός Ἐφεσίους δ΄, 7), ὅπως θά ἔλεγε ὁ Ἀπ. Παῦλος, ὥστε ὁ καθένας ἀνάλογα καί μέ τίς μυστικές ἐμπειρίες του καί τήν ἰδιαιτερότητά τῆς προσωπικῆς του ἐκφράσεως νά καταθέτει τή μαρτυρία του γιά τή «σώζουσα» ἀλήθεια.

ζ΄. Ὁ Χριστός παρατείνεται στούς αἰῶνας

Νά γιατί στήν ὀρθόδοξη Παράδοσή μας οἱ ἅγιοι Πατέρες θωροῦνται «τά πάγχρυσα στόματα» μέ τά ὁποῖα ἐκφράζεται καί φανερώνεται ἡ ἐκκλησιαστική συνείδηση. Μ’ αὐτούς ὄχι μόνο ἑρμηνεύεται ἡ πίστη τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά ἐξακολουθεῖ νά ἀντηχεῖ καί σήμερα τό ἀποστολικό κήρυγμα. Ἡ θεία ἀποκάλυψη, πού ὡς «Χάρις καί ἀλήθεια διά Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐγένετο» (Ἰωάννου α’, 17), συνεχίζεται καί μεταβιβάζεται καί μέχρι σήμερα σέ μᾶς μέ τούς ἁγίους Πατέρες.  Ἔτσι ὁ Χριστός «παρατείνεται εἰς τούς αἰώνας».

η΄. Ἑρμηνευτές τοῦ Εὐαγγελίου ὡς θεωρίας καί πράξεως

Πάντοτε οἱ ἅγιοι Πατέρες ὑπῆρξαν τά ἀσφαλῆ μέτρα καί πλαίσια καί ὅρια τῆς ἀλήθειας τοῦ Χριστοῦ. Αὐτοί πράγματι εἶναι: «οἱ ὀξυδερκεῖς της Ἐκκλησίας ὀφθαλμοί... οἱ ἀπλανεῖς ὁδηγοί, οἱ φυσικοί ἑρμηνεῖς τοῦ Εὐαγγελίου ὡς θεωρίας καί πράξεως» (Θεοκλήτου Διονυσιάτου, Ἀθωνικά ἄνθη, σελ. 113).

Ἡ παρουσία τους δέν ἀποτελεῖ μόνο τό ὁρόσημο τῆς ἀλήθειας τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά καί τό δείκτη γιά τό ποῦ καί πώς πρέπει νά πορεύεται ἡ Ἐκκλησία μας. Ἄς ἀναλογισθοῦμε τί θά ἦταν ἡ  Ὀρθοδοξία μας σήμερα χωρίς τά μεγάλα αὐτά «προπύργια» καί χωρίς αὐτούς τούς «ὁπλίτας παρατάξεως Κυρίου», ὅπως τούς χαρακτηρίζει ὁ ὑμνογράφος τῆς Ἐκκλησίας.

Ὁ προτεσταντισμός κινούμενος ἀπό ἕναν ἄκρατο ὑποκειμενισμό, χωρίς μέτρο, χωρίς Πατερική Παράδοση, ἔχει κατακερματισθεῖ σέ πλῆθος παραφυάδες καί ἀλληλομαχόμενες παρασυναγωγές. Ἀλλ’ καί ὁ Ρωμαιοκαθολικισμός πού ὑποκατέστησε τήν διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος Πατερική «συμφωνία» μέ τό «ἀλάθητον» ἑνός ἀνθρώπου, τοῦ Πάπα, ἔχει ἐκτραπεῖ ἀπό τή γνήσια Παράδοση σέ «καινοτομιες», πού εἶναι ἐπικίνδυνες κακοδοξίες καί πλάνες.

Ἡ Ὀρθοδοξία πορεύθηκε, ἀλλά πορεύεται καί μέχρι σήμερα μέ τίς ὁριοθετήσεις καί κατευθύνσεις τῶν ἁγίων Πατέρων. Παρά τά ἀδύνατα σημεῖα τῶν ἀνθρώπων της, ἀναμφισβήτητα κατέχει ἀλλά καί μπορεῖ νά μεταδώσει σ’ ἐκεῖνον πού ἀναζητᾶ, τό γνήσιο ἦθος καί φρόνημα τοῦ Χριστοῦ.

θ΄. Τρέφουν τούς πιστούς

Νά γιατί εἶναι ἡ Ὀρθοδοξία ἡ Ἐκκλησία τῶν ἁγίων Πατέρων, καί θεωροῦνται αὐτοί μέσα στό σῶμα τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ ὅ,τι εἶναι μέσα στήν οἰκογένεια οἱ γονεῖς. Ὅπως ὑπάρχει μία φυσική πατρότητα καί μητρότητα, παρόμοια ὑπάρχει καί μία πνευματική πατρότητα καί μητρότητα. Καί αὐτή ἡ τελευταία δημιουργεῖ τίς προϋποθέσεις γιά νά «γεννηθοῦμε», νά «αὐξηθοῦμε» καί νά «ὡριμάσουμε» στήν «ἐν Χριστῷ» ζωή.

Οἱ καιροί μας, ἕνα μεγάλο προσόν πού διαθέτουν, ἔναντι ἄλλων ἐποχῶν εἶναι πώς διακρίνονται γιά μία «δίψα καί πεῖνα» γιά γνησιότητα, καί ἑπομένως γιά γνησιότητα καί στόν Εὐαγγελικό λόγο. Ἡ ἀναζήτηση ὅμως αὐτή μπορεῖ νά βρεῖ, ἱκανοποίηση μόνο στίς «πηγές» καί τίς «ρίζες», πού στήν προκειμένη περίπτωση εἶναι οἱ ἅγιοι Πατέρες.

ι΄. Μάρτυρες τῆς ἀληθείας

Ἡ γνησιότητα βρισκεται στήν πατερική σκέψη, στήν πατερική νοοτροπία, στό πατερικό φρόνημα. Καί βέβαια αὐτή ἡ ἐπιστροφή ἀπαιτεῖ διευκρινίσεις. Ἡ προσκόλληση τῶν ὀρθοδόξων στούς Πατέρες δέν εἶναι ἁπλή προσκόλληση στό παρελθόν καί τήν ἀρχαιότητα. Ἐκεῖνο πού ἀναζητοῦν οἱ Ὀρθόδοξοι πρώτιστα στούς Πατέρες εἶναι ἡ πλήρης καί ἀνόθευτη  Ἀποστολική Διδαχή. Οἱ Πατέρες ἐνδιαφέρουν τούς Ὀρθοδόξους ὄχι τόσο ὡς μάρτυρες τῆς ἀρχαιότητος, τῆς ἀρχαίας πίστης, ὅσο τούς ἐνδιαφέρουν ὡς μάρτυρες τῆς ἀληθοῦς πίστης. Αὐτή τήν ἀλήθεια τήν παρέλαβαν ἀπό τόν Κύριο καί τήν παρέδωσαν σέ μᾶς οἱ  Ἀπόστολοι. Μάρτυρες δέ καί ἐγγυητές αὐτῆς τῆς Παραδόσεως εἶναι οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτοί μας ἐγγυῶνται καί μᾶς βεβαιώνουν ὅτι ἡ Πίστη τῆς Ἐκκλησίας δέν εἶναι ἀνθρώπινη ἐπινόηση ἤ δική μας ἐφεύρεση.  Ἀλλά μαρτυροῦν πώς ἡ πίστη εἶναι ἡ ἀλήθειά τοῦ Κυρίου, πού Αὐτός μέ τούς Ἀποστόλους παρέδωκε στήν  Ἐκκλησία. Νά ὁ λόγος πού ἡ  Ὀρθοδοξία ἐπιμένει στήν ἀνάγκη νά ἀποκτήσουμε τόν νοῦν καί τό φρόνημα τῶν Πατέρων.

ια΄. Ἡ ἐπικαιρότητα τῆς μνήμης τους

Ἡ μνήμη τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν, καί μάλιστα ὡς τῶν κατεξοχήν μεγάλων ἁγίων Πατέρων τῆς  Ἐκκλησίας μας, ἔχει αὐτή τήν ἐπικαιρότητα γιά τό σημερινό πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ.

Ὡς οἱ γνησιότεροι μάρτυρες καί ἐγγυητές τῆς ἑλληνορθόδοξης Παράδοσής μας μᾶς καταθέτουν τά μέτρα καί τά ὅρια, μέσα στά ὁποῖα πρέπει νά κινεῖται καί νά ἐνεργεῖ καί νά δραστηριοποιεῖται ἡ ὅλη βέβαια ζωή μας, ἀλλά κυρίως τό παιδευτικό καί ἀναμορφωτικό ἔργο τοῦ σχολείου, τῆς οἰκογένειας καί τῆς  Ἐκκλησίας.

Ἄς ἐπισφραγίσω τή μικρή μου αὐτή ἀναφορά στούς τρεῖς ἁγίους Πατέρες μέ τήν γνωστή χαρακτηριστική πατερική προσευχή: «Δι’ εὐχῶν τῶν Ἁγίων Πατέρων ἡμῶν, Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ὁ Θεός, ἐλέησον καί σῶσον ἡμᾶς».  Ἀμήν.