Ἑορτή τῆς Πεντηκοστῆς
«Προσδοκία αἰωνιότητος»
Ἡ ἑορτὴ τῆς Πεντηκοστῆς (ἡμέρας) ὀφείλει τὸ ὄνομά της στὸ ὅτι αὐτή ἑωρτάζοταν πεντήκοντα (50) ἡμέρες μετὰ τὴν ἑορτὴν τῶν Ἀζύμων. Τὸ ὄνομα τοῦτο δὲν ἀπαντᾶ στὴν Παλαιὰ Διαθήκη παρὰ µόνον στὰ Δευτεροκανονικὰ αὐτῆς βιβλία[1], στὸν Φίλωνα[2] καί στὸν Ἰώσηπο[3]. Στήν Παλαιά Διαθήκῃ ἡ ἑορτὴ αὐτή καλεῖται «ἑορτὴ τῶν ἑβδομάδων»[4] ἢ «ἑορτὴ τῆς συγκομιδῆς τῶν πρωτογεννηµάτων»[5], Ρητῶς ὁ νόμος ἐπιτάσσει, ὅπως μετὰ τὴν ἑορτὴ τῶν ἀζύμων ἀριθμήσουν ἑπτὰ ἑβδομάδες καὶ τὴν 50ὴν ἡμέραν τελέσουν τὴν ἑορτὴ τῆς Πεντηκοστῆς[6]. Στοὺς βραδυτέρους χρόνους τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ συνεζητεῖτο ἡ ἀφετηρία τῆς ἀριθμήσεως τῶν ἑπτὰ ἑβδομάδων. Καὶ οἱ μὲν Φαρισαῖοι, ἑρμηνεύοντες τὸ Λευϊτ. 23,15. «καὶ ἀριθμήσετε ἀπὸ τῆς ἐπαύριον τοῦ Σαββάτου», ἐξελάμβαναν ὡς ἀφετηρία τὴν ἐπαύριον τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα, δηλαδή τὴν 16ην Nisssan, ἐνῷ οἱ Σαδδουκαῖοι ἀριθμοῦσαν τίς ἑβδομάδες ἀπὸ τό ἑσπέρας τοῦ Σαββάτου μετὰ τὸ Πάσχα, ὥστε πάντοτε ἡ ἑορτὴ τῆς Πεντηκοστῆς νὰ πέφτει τὴν ἐπαύριο τοῦ Σαββάτου, Κυριακὴν γιά ἐμᾶς. Ἐκ τοῦ Φίλωνος[7] καὶ τοῦ Ἰωσήπου[8] φαίνεται ὅτι ἐπικρατέστερη στήν πράξη ἦταν ἡ ἀρίθμηση τῶν Φαρισαίων.
Ἡ ἑορτὴ ξεκινοῦσε εὐθὺς ὅταν ἄρχιζε ὁ θερισμὸς τῶν σιτηρῶν ἤ, ὅπως κατά τό Δευτ. 16,9 λέγει, «εὐθὺς ὡς ἤρχιζε τὸ δρέπανον νὰ θερίζῃ τοὺς στάχεις». Κατὰ τὴν ἑορτὴ αὐτή προσέφεραν στὸ ναό, στόν Θεό, µέρος τῶν πρωτογεννηµάτων ὡς ἔκφραση εὐχαριστίας πρὸς Αὐτὸν γιὰ τὴν συντελεσθεῖσα παραγωγή τοῦ ἀγροῦ. Τὸν σκοπὸ τῆς ἑορτῆς ὁρίζει ἐπακριβῶς τὸ Δευτ. 16,3 ἑξῆς. Δὲν ἦταν µόνο εὐχαριστία γιὰ τοὺς καρπούς, ἀλλὰ καὶ ἀνάμνηση, ὅτι ὁ Θεὸς ἔδωσε στοὺς Ἰσραηλῖτες τὴν γῆν αὐτή τὴν «ρέουσαν μέλι καὶ γάλα»[9]. Ἡ ἑορτὴ ἑπομένως εἶχε γεωργικὸ χαρακτῆρα καὶ θὰ ἀνεπτύχθηκε κυρίως μετὰ τὴν εἴσοδο τῶν Ἰσραηλιτῶν στὴν Παλαιστίνη. Ἡ ἑορτὴ αὐτή, ἡ ὁποία δὲν εἶχε βεβαίως τὴν σηµασία καὶ τὴν αἴγλη τῶν ἄλλων μεγάλων ἑορτῶν τοῦ Πάσχα καὶ τῆς Σκηνοπηγίας, ἀπετέλοῦσε ὅμως ἡμέρα ἀργίας[10] καὶ διοργανώνονταν κατ’ αὐτὴν Ἱεραποδημίες, κατὰ τίς ὁποῖες οἱ Ἱεραπόδημοι ἔφεραν τίς ἀπαρχές τῶν πρωτογεννηµάτων. Ὅταν οἱ ἱεραπόδημοι πλησίαζαν στὸν ναό, ἐξέρχονταν οἱ ἱερεῖς, ψάλλοντες καταλλήλους ἑορταστικοὺς ψαλμούς, καὶ παρελάμβαναν τίς ἀπαρχές τῶν πρωτογεννηµάτων, τίς ὁπιοῖες ἀπέθεταν πρὸ τοῦ θυσιαστηρίου, ἐνῶ οἱ ἱεραπόδημοι προσκυνοῦσαν καὶ προσέφεραν ὕστερα τές νενοµισµένες θυσίες[11]. Κατὰ τὴν ἑορτὴν αὐτή προσφέρονταν δύο ἄρτοι ἀπό σιµιγδάλι ζυμωμένοι, ἑπτὰ ἀμνοὶ τέλειοι καί ἐνιαύσιοι, ἕνας µόσχος, δύο κριοί, ἕνας τράγος καὶ δύο ἀμνοὶ ἐνιαύσιοι σέ θυσίαν[12].
Ὅταν ὁ ναὸς τῶν Ἱεροσολύμων κατεστράφηκε τό 70 μ.Χ., τότε δὲν ἦταν δυνατὸν νὰ γίνει ἡ προσφορά τῶν πρωτογεννηµάτων. Γι’ αὐτό καὶ ἡ ἑορτὴ τῆς Πεντηκοστῆς προσέλαβε ἄλλο περιεχόµενο, δηλαδή τὴν ἀνάμνηση τῆς δοθείσης στό Σινᾶ νομοθεσίας. Πρῶτες ἐνδείξεις τούτου ἔχουμε κατὰ τὸν 2ο μ.Χ. αἰῶνα. Ἡ ἴδια παράδοση ἐπικρατεῖ ἔκτοτε καὶ στήν ραββινική γραμματεία. Καὶ σήμερα ἡ ἑορτὴ αὐτή τελεῖται στούς Ἰσραηλῖτες σέ ἀνάμνηση τῆς δοθείσης νομοθεσίαα στὸν Μωυσῆν. Ἡ ἑορτή αὐτή ἑορτὴ δέν ἔχει κανένα κοινὸν μετὰ τῆς Χριστιανικῆς Πεντηκοστῆς.
* * * * *
Στήν Ἐκκλησία ἡ ἑορτή ἀποκτᾶ νέο νόημα.
Στόν Μέγα Ἀθανάσιο συναντᾶμε γιὰ πρώτη φορὰ τὸ συμβολισµό, σύµφωνα μὲ τὸν ὁποῖο ἡ Πεντηκοστὴ γίνεται ὁ τύπος τῆς αἰώνιας ζωῆς: «Ἐπειδὴ αὐτὸς ὁ Χρόνος εἶναι τὸ σύμβολο τοῦ μέλλοντος χρόνου, γιορτάζοντας τὴ Μεγάλη Κυριακὴ παίρνοµε ἀπὸ δῶ τὸν ἀρραβώνα γιὰ τὴ μέλλουσα. Ὅταν θὰ ἀποδημήσομε ἀπὸ τούτη τὴ ζωή, τότε θὰ γιορτάσοµε τὴ γιορτὴ μαζὶ μὲ τὸν Κύριο στὴν πληρότητά της»[13]. Τὸ θέµα αὐτὸ τῆς Πεντηκοστῆς ὡς τύπου τῆς αἰώνιας ζωῆς ἐπαναλαμβάνεται συχνὰ στὸν ᾿Αθανάσιο: «Μετὰ ἀπὸ λίγες μέρες θὰ γιορτάσοµε μὲ ἐπισημότητα τὴν ἁγία Πεντηκοστή, ὁ κύκλος ἡμερῶν τῆς ὁποίας συμβολίζει τὸν κόσμο τοῦ μέλλοντος, στὸν ὁποῖο θὰ αἰνοῦμε ζώντας μαζί μὲ τὸ Χριστό, τὸ Θεὸ τῆς οἰκουµένης»[14]. Γιὰ τὸν ᾿Αθανάσιο ἡ ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς εἶναι σαφής τύπος τῆς αἰώνιας ζωῆς. Δὲν φαίνεται ὅμως πῶς ἀκριβῶς προκύπτει ὁ συμβολισμὸς αὐτός.
Αὐτὸ μᾶς ξεκαθαρίζει ὁ Μέγας Βασίλειος ἐξηγώντας στὸ Περὶ Ἁγίου Πνεύματος ὅτι ὑπάρχουν πολλὲς συνήθειες στὸ χριστιανισµό, ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὴν ἀποστολικὴ παράδοση, τῶν ὁποίων ὅμως οἱ Χριστιανοὶ ἔχουν ξεχάσει πιὰ τὴ σημασία. Ἔρχεται καὶ στὸ θέµα τῆς Πεντηκοστῆς: «Ὁλόκληρη ἡ περίοδος τῶν πενήντα ἡμερῶν (Πεντηκοστὴ) μᾶς φέρνει στὸ νοῦ τὴν ἀνάσταση καί προσδοκοῦμε τὴν αἰωνιότητα. Ἡ µία αὐτὴ καὶ πρώτη ἡμέρα, ἂν πολλαπλασιαστεῖ ἑπτὰ φορὲς ἐπὶ ἑπτὰ μᾶς δίνει τὶς ἑπτὰ ἑβδομάδες τῆς Πεντηκοστῆς, γιατὶ ἀρχίζοντας στὴν πρώτη καὶ τελειώνοντας στὴν πεντηκοστὴ ξετυλίγεται πενήντα φορὲς σὲ διαστήματα ὁμοίων ἡμερῶν. Ἔτσι ἀποδεικνύει κάποια ὁμοιότητα μὲ τὴν αἰωνιότητα, γιατὶ τελειώνει ἐκεῖ ἀκριβῶς ποὺ ἀρχίζει μὲ κυκλοτερὴ κίνηση. Τὴν ἡμέρα ἐκείνη, οἱ κανόνες τῆς ᾿Εκκλησίας μᾶς ἔμαθαν νὰ κρατᾶμε τὴν ὄρθια στάση στὴν προσευχή γιὰ νὰ δείξουν ὅτι τὸ ἀνώτερο τµῆµα τῆς ψυχῆς µας πρέπει νὰ ἀποδημήσει μακριὰ ἀπὸ τὸ παρὸν πρὸς τὸ μέλλον»[15].
Γιὰ τὸν Μέγα Βασίλειο, ὅπως καὶ γιὰ τὸν Μέγα ᾿Αθανάσιο, ἡ Πεντηκοστὴ συµβολίζει τὴν ᾽Ανάσταση. Καὶ συµβολίζει τὴν ᾿Ανάσταση, ἐπειδὴ εἶναι ἡ ὄγδοη ἡμέρα. Σύµφωνα μὲ τὴ λογικὴ τοῦ Μεγάλου Βασιλείου συνίσταται στὴν ἐπανάληψη σὲ διάστηµα ἑπτὰ ἐπὶ ἑπτὰ ἡμερῶν τῆς πρώτης ἡμέρας ποὺ ἐγκαινιάζει τὴ γιορτή ἡμέρα ποὺ εἶναι Κυριακή, ἀλλὰ ἐπίσης καὶ ὄγδοη. Ἡ Πεντηκοστὴ ἐμφανίζεται σὰν νὰ ἀποτελεῖται ἀπὸ πενήντα Κυριακές[16]. Εἶναι ἀκριβῶς ἡ Μεγάλη Κυριακὴ γιὰ τὴν ὁποία μιλάει ὁ Μέγας ᾿Αθανάσιος. Ἡ Κυριακή λοιπὸν εἶναι ἀνάμνηση τῆς ᾽Ανάστασης τοῦ Χριστοῦ, ἀλλὰ καὶ τύπος τῆς μελλοντικής ἀνάστασης. Στὸ µέτρο ποὺ ἡ Πεντηκοστὴ ἀρχίζει καὶ τελειώνει μέ μιά Κυριακή προβάλλεται ὁλόκληρη σὰν τύπος τῆς ᾿Ανάστασης.
Ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ἀναπτύσσει καὶ αὐτὸς ἕνα ἀνάλογο
θέμα: «Οἱ ἑβδομάδες γεννοῦν τὴν Πεντηκοστή, ἡμέρα ποὺ θεωρεῖται
ἱερὴ ἀπὸ τοὺς ᾿Ιουδαίους· οἱ ἑβδομάδες τῶν ἐτῶν γεννοῦν τὸν ᾿Ιώβηλαῖο, ὅπως ὀνομάζεται, ποὺ σχετίζεται μέ τὴν ἀνάπαυση τῆς γῆς καὶ τὴν ἀπελευθέρωση τῶν δούλων. Τὸ ἔθνος αὐτό, μάλιστα, ἀφιερώνει στὸ Θεὸ ὄχι µόνο τίς ἀπαρχὲς τῶν καρπῶν καὶ τῶν ζώων, ἀλλὰ καὶ τὶς ἡμέρες καὶ τὰ ἔτη. Ἔτσι ὁ ἱερὸς ἀριθμὸς ἑπτὰ μετέδωσε τὴν ἱερότητά του καὶ στὴν Πεντηκοστή. Πραγματικά, ἂν πολλαπλασιαστεῖ ἐπὶ τὸν ἑαυτό του μᾶς δίνει πενήντα ἡμέρες μεῖον µία, τὴν ὁποία τὴ μετρᾶμε μὲ τὸν μέλλοντα αἰώνα. Εἶναι ἡ ὄγδοη ἡμέρα ποὺ παραμένει πάντα ἴδια καὶ πάντα πρώτη ἢ μᾶλλον µοναδική καὶ ἀκατάλυτη. Ἐδῶ ἀκριβῶς πρέπει νὰ καταλήξει καὶ ὁ παρὼν σαββατισμὸς τῇς ζωῆς µας, σύμφωνα μὲ τὴν ἑρμηνεία ποὺ ἔδωσαν οἱ παλαιότεροι στὸ χωρίο αὐτὸ τοῦ Σολομώντα»[17].
Ἡ προοπτική ἐδῶ εἶναι λίγο διαφορετική ἀπὸ αὐτὴ τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Ὁ Βασίλειος ἐννοεῖ τὴν ἑβδομάδα τῶν ἑβδομάδων ὡς σύνολο Κυριακῶν. Ὁ Γρηγόριος ἀντίθετα βλέπει στὴν ἑβδομάδα τῶν ἑβδομάδων τὸν τύπο τοῦ χρόνου, τὴν κοσµική ἑβδομάδα ποὺ ἀντιπροσωπεύει ὁλόκληρη τὴν ἱστορία. Καὶ στὴν πεντηκοστὴ ἡμέρα, ποὺ προστίθεται γιὰ νὰ συμπληρωθεῖ ὁ ἀριθμός, βλέπει τὸν τύπο τῆς αἰωνιότητας ποὺ δὲν συμβολίζει µόνο τὴν ὄγδοη ἡμέρα, τὸ σύμβολο τῆς ᾿Ανάστασης, ἀλλὰ καὶ τὴ µονάδα, τὴν ἀδιαίρετη αἰωνιότητα. Ἔχομε δηλαδή νὰ κάνοµε μὲ μιὰ ἁπλὴ ἀνάπτυξη τοῦ συμβολισμοῦ τῆς Κυριακῆς μὲ ἰδιαίτερη ἔμφαση στὴν ἐσχατολογία, τὴν τόσο ἀγαπητὴ στοὺς Καππαδόκες
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Τωβ. 2, 1. Β΄ Μακκαβαίων 12,32.
[2] Φίλωνος, Περὶ τῶν δέκα λόγων, 160.
[3] Ἰωσ., Ἰουδ. ᾿Αρχ., ΙΙΙ, 10,6. ΧΙΙΙ, 8,4. ΧΙV, 13,4.
[4] Ἐξόδου 34,22. Δευτ. 16,9.
[5] Ἐξόδου 23,16.
[6] Δευτερονομίου 16,9.
[7] Φίλωνος, Περὶ τῶν ἐν μέρει διαταγμάτων ΙΙ, 162.
[8] Ἰωσ., Ἰουδ. ᾿Αρχ., ΙΙΙ, 10,5. Ἰουδ. Πόλ., ΙΙ, 3.1.
[9] Δευτερονομίου 26,9.
[10] Λευϊτικόν 23,24. ᾿Αριθ. 28,26.
[11] Δευϊτικόν 26,10.
[12] Λευϊτικόν 23,17 ἐξ.
[13] Μεγάλου Ἀθανασίου, Ἐπιστολαί Ἑορταστικαί, (Ι), PG, 26, 1366ΑΒ.
[14] Μεγάλου Ἀθανασίου, Ἐπιστολαί Ἑορταστικαί, (ΙV), PG, 26, 1379ΑΒ.
[15] Μεγάλου Βασιλείου, Περὶ Ἁγίου Πνεύματος, (ΚΖ΄), PG 32, 192B.
[16] ᾿Αμβροσίου, Exp. Luc. «Στὶς πενήντα αὐτὲς ἡμέρες ἡ ἐκκλησία ἀγνοεῖ τὴ νηστεία, ὅπως τὴν Κυριακή· ὅλες αὐτὲς οἱ μέρες εἶναι Κυριακὲς» (VIII, 25).
[17] Bλ. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΜΑ΄, Εἰς τήν Πεντηκοστήν, PG 36, 432 Α-Β
