ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ  

ΣΤΑ ΚΡΑΤΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ*

 

Τοῦ  Μητροπολίτου Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ Δανιήλ

Προέδρου τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς ἐπί τῶν Εὐρωπαϊκῶν Θεμάτων.

 

Στά Κράτη – Μέλη τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης δέν ὑφίσταται ἑνιαῖο σύστημα σχέσεων μεταξύ τοῦ Κράτους καί τῶν Ἐκκλησιῶν – Θρησκειῶν. Διακρίνονται τέσσερα (4) συστήματα σχέσεων. 

1.Κράτη τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης

μέ Ἐπίσημο Θρήσκευμα / ἐπικρατούσα Ἐκκλησία

(Δανία, Ἡνωμένο Βασίλειο, Ἑλλάδα)

Σ’ αὐτή τήν ὁμάδα κατατάσσονται τά Κράτη πού ἀναγνωρίζουν κάποιο θρήσκευμα ὡς  ἐπίσημο ἤ  κάποια Ἐκκλησία ὡς ἐπικρατοῦσα, συγχρόνως διασφαλίζουν τήν ἐλευθερία ὅλων τῶν θρησκειῶν, ἀλλά παρεκβαίνουν τήν μεταξύ της ἰσότητα καί θεμελιώνουν συνταγματικά ἤ νομοθετικά τή θέση τοῦ θρησκεύματος.

Α΄. Στό Βασίλειο τῆς Δανίας ἡ Εὐαγγελική Λουθηρανική Ἐκκλησία ἀποτελεῖ μέρος τῆς κρατικῆς δομῆς, ἀναγνωρίζεται ὡς Λαϊκή Ἐκκλησία καί θεωρεῖται ἐπίσημα ὡς κρατική. Οἱ σχέσεις τῆς Εὐαγγελικῆς Λουθηρανικῆς Ἐκκλησίας μέ τό Κράτος ρυθμίζονται μέ εἰδικό νόμο· ἡ θρησκευτική ἐλευθερία ἀναγνωρίζεται συνταγματικά, ἀλλά δέν ἔχει θεσπιστεῖ ἡ ἰσότητα τῶν Θρησκευμάτων. Ὁ βασιλιάς ἔχει τήν ὑποχρέωση νά εἶναι μέλος τῆς Λουθηρανικῆς Ἐκκλησίας.

Β΄. Στό Ἡνωμένο Βασίλειο ἡ Ἀγγλικανική Ὁμολογία συνιστᾶ τό ἐπίσημο θρήσκευμα τοῦ ἔθνους καί ὡς κεφαλή της ἀναγνωρίζει τόν μονάρχη. Ἡ θεσμική ταύτιση τοῦ Κράτους μέ τήν Ἐκκλησία φαίνεται ἀπό τήν παραχώρηση ἑδρῶν στή Βουλή τῶν Λόρδων σέ 24 ἐπισκόπους καί ἀπό τήν παροχή ἀκαδημαϊκῶν ἑδρῶν σέ κληρικούς τῆς Ἀγγλικανικῆς Ἐκκλησίας σέ κάποια Πανεπιστήμια. Ἡ ἀρχή τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας ἀναγνωρίζεται μέσω διεθνῶν κειμένων μόνο, καθώς δέν ὑπάρχει γραπτό Σύνταγμα.

Γ΄. Στήν Ἑλληνική Δημοκρατία ἀναγνωρίζεται συνταγματικά ὅτι ἐπικρατοῦσα θρησκεία εἶναι αὐτή τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας· ἐπιπλέον ὑπάρχουν ρυθμίσεις γιά τή συνταγματική κατοχύρωση τῶν ἱερῶν κανόνων της ὡς νόμων τοῦ Κράτους. Τό Κράτος μπορεῖ νά παρέμβει σέ διοικητικά καί ὀργανωτικά ζητήματα τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας σύμφωνα μέ τό ἰσχῦον σύστημα τῆς «νόμω κρατοῦσας πολιτείας». Τό Ἄρθρο 13 τοῦ Συντάγματος διασφαλίζει τήν ἐλευθερία τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης.

Μέ τό νόμο 4301/2014 ὀργανώθηκε ἡ νομική μορφή τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων καί τῶν ὀργανώσεών της στήν Ἑλλάδα.

* * * * *

2. Κράτη τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης

πού ἰσχύει τό σύστημα χωρισμοῦ Κράτους – Ἐκκλησίας

(Γαλλία, Βέλγιο, Ὀλλανδία, Σλοβενία, Πορτογαλία)

Στό β’ μισό του 18ου αἰ. παρουσιάστηκαν τά συστήματα χωρισμοῦ Κράτους-Ἐκκλησίας. Τά Κράτη στά ὁποῖα πραγματοποιήθηκε ἡ ἐμφάνιση τῶν συστημάτων χωρισμοῦ ἔφεραν ὡς χαρακτηριστικά τά ἀκόλουθα δύο στοιχεῖα : α΄. τά πληθυσμιακά σύνολα ἀποτελοῦνταν ἀπό πιστούς πολλῶν Θρησκευμάτων καί β΄. δέν ἐπικρατοῦσε μέ σαφήνεια κάποιο δόγμα. Στήν πράξη ἡ ἀρχή πού ἴσχυσε ἦταν πώς ὅ,τι δέν μποροῦσε νά λειτουργήσει ἑνοποιητικά, ἐξοστρακίστηκε ἀπό τή δημόσια σφαίρα στήν ἰδιωτική. Στίς ἀρχές τοῦ 20ου αἰ. ἐπανεμφανίστηκαν τά συστήματα χωρισμοῦ Κράτους-Ἐκκλησίας καθώς καθιερώθηκαν κοινωνικό-πολιτικές ἀνακατατάξεις πού δέν ἦταν συμβατές μέ τήν ἔννοια τῆς κρατικῆς θρησκείας.

α΄. Ἡ Γαλλική Δημοκρατία φέρει ὡς κύρια χαρακτηριστικά τόν κοσμικό/λαϊκό χαρακτήρα καί τήν κρατική οὐδετερότητα πρός τά Θρησκεύματα. Ἡ τελευταία ἔχει θετική σημασία καθώς συνεπάγεται τή διασφάλιση τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας γιά κάθε ὑπήκοο. Ὁ χωρισμός τῶν Θρησκευμάτων ἀπό τήν Πολιτεία καθιερώθηκε μέ τό Νόμο τῆς 9ης Δεκεμβρίου τοῦ 1905 καί τήν καθιέρωση τῆς laicite (κοσμικότητα-λαϊκότητα). Σήμερα τό 80% τοῦ πληθυσμοῦ ἀσπάζεται τό δόγμα τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας.

β΄. Ἄν καί τό Βέλγιο ἔχει ἔντονα Καθολικό παρελθόν, σήμερα ἡ Πολιτεία διατηρεῖ οὐδέτερη στάση ἀπάναντι σέ ὅλα τά Θρησκεύματα. Στήν πράξη Κράτος καί Θρησκεύματα εἶναι ἀμοιβαῖα ἀνεξάρτητα καί ἡ Πολιτεία στηρίζει καί προστατεύει τά Θρησκεύματα καί τούς μή θρησκευτικούς ὀργανισμούς. Σήμερα τό Βασίλειο τοῦ Βελγίου φέρει ὡς χαρακτηριστικό τήν ἔντονη ἐκκοσμίκευση. ἀλλά ταυτόχρονα ἡ θρησκεία θεωρεῖται ἀκόμα σημαντικό κοινωνικό φαινόμενο.

Γ΄. Τό ὀλλανδικό μοναρχικό κράτος, χριστιανικό κατά τό παρελθόν, δέν αὐτοανακηρύχθηκε ὡς κοσμικό ἀλλά δομήθηκε στηριζόμενο στή βάση τοῦ θρησκευτικοῦ πλουραλισμοῦ. Χαρακτηριστικό τῆς θρησκευτικῆς ζωῆς εἶναι ἡ πολυφωνία καί ἡ ἀτμόσφαιρα ἀνεξιθρησκίας. Ἡ σχέση τῶν Θρησκευμάτων μέ τήν Πολιτεία βασίζεται στήν ἀρχή τοῦ χωρισμοῦ καί τή στάση οὐδετερότητας τοῦ Κράτους. Τό ὀλλανδικό Σύνταγμα δέν ἐπιβάλλει κάποιο ὅρο σχετικά μέ τό θρήσκευμα τοῦ μονάρχη.

Δ΄. Στή Σλοβενία, ὅπου περίπου τό 60% τοῦ πληθυσμοῦ ἀσπάζεται τή ρωμαιοκαθολική πίστη, τό Σύνταγμα τοῦ 1991 ἀναγνωρίζει τίς ἀρχές τοῦ χωρισμοῦ Κράτους-Θρησκευμάτων καί τῆς κρατικῆς οὐδετερότητας ἔναντι ὅλων τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων.

Ε΄. Στήν Πορτογαλία ἡ σχέση Κράτους-Θρησκευμάτων φέρει ὡς χαρακτηριστικά τήν οὐδετερότητα, τήν ἰσότητα καί τόν χωρισμό τῶν δύο μερῶν. Στήν πράξη οἱ θρησκεῖες δέν ἀντιμετωπίζονται μέ ἴσο τρόπο σέ διάφορα πεδία λόγω τῆς ἱστορικῆς ἐξέλιξής της στήν ἐπικράτεια. Τό ρωμαιοκαθολικό δόγμα, τό ὁποῖο ἀποδέχεται τό 80% τοῦ πληθυσμοῦ, ἀπολαμβάνει ἰδιαίτερη μεταχείριση ἐνῶ ὁ Νόμος γιά τή Θρησκευτική Ἐλευθερία τοῦ 2001 ἐπιδίωξε νά προσεγγίσει τό καθεστώς τῶν ἄλλων Θρησκευμάτων σέ ἐκεῖνο τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας.

* * * *

3. Κράτη τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης

πού ἐνισχύουν μία Ἐκκλησία

(Κύπρος, Μάλτα, Σουηδία, Φιλανδία, Πολωνία)

Τά Κράτη πού ἐνισχύουν μία Ἐκκλησία φέρουν ὡς χαρακτηριστικά τή διαφορετική ἀντιμετώπιση της Ἐκκλησίας σέ ἐπίπεδο παροχῶν καί δικαιωμάτων, ὄχι ὅμως σέ ἐπίπεδο ἐλευθεριῶν. Στά Κράτη αὐτά ἀναγνωρίζεται ἡ ἰσότητα τῶν Θρησκευμάτων σέ νομοθετικό – ἐκτελεστικό – διοικητικό ἐπίπεδο ἀλλά γιά ἱστορικούς συνήθως λόγους ἀναγνωρίζεται ἡ ἰδιαίτερη/διαφορετική θέση της Ἐκκλησίας.

Α΄. Στή Δημοκρατία τῆς Κύπρου ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἔχει τό δικαίωμα νά συμμετέχει σέ ὅλες τίς κοινωνικές καί οἰκονομικές δραστηριότητες τοῦ κράτους. Ἄν καί ἀναγνωρίζεται συνταγματικά ἡ ἐλευθερία τῆς σκέψης – τῆς συνείδησης – τῆς θρησκείας, τό ἀπόρρητο τῆς ἐξομολόγησης δέν προστατεύεται.

Β΄. Στό Κράτος τῆς Μάλτας ὑπάρχει μακρόχρονη παράδοση στενῶν σχέσεων ἀνάμεσα στό Κράτος καί τήν Καθολική Ἐκκλησία. Τό Σύνταγμα τῆς χώρας (τοῦ 1974) ὁρίζει τή ρωμαιοκαθολική πίστη ὡς θρησκεία τοῦ Κράτους (Ἄρθρο 21) καί ἀναγνωρίζει τό καθῆκον τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας νά ὁρίζει της ἀρχές εἶναι σωστές καί της λάθος ἀκόμα καί ἄν ἡ πίστη τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας δέν εἶναι ἡ ἐπικρατοῦσα πίστη τῶν κατοίκων. Τό ἔτος 1987 ἀποτέλεσε ὁρόσημο γιά τήν περαιτέρω βελτίωση τῶν σχέσεων Ἐκκλησίας – Πολιτείας.

Γ΄. Στό Βασίλειο τῆς Σουηδίας ἡ Εὐαγγελική Λουθηρανική Ἐκκλησία ἀναγνωριζόταν ὡς ἐπίσημη Ἐκκλησία μέχρι τό 2000. Ἄν καί ἔχει ξεκινήσει διαδικασία χωρισμοῦ τῶν δύο θεσμῶν, Πολιτείας καί Ἐκκλησίας, ὡστόσο ὑπάρχουν ἀκόμα συνδέσεις ἀνάμεσα στό Κράτος καί τήν Ἐκκλησία τῆς Σουηδίας (Λουθηρανική Ἐκκλησία) καί τό γεγονός αὐτό ἔχει ὁδηγήσει στή σύσφιξη τῶν σχέσεων τοῦ Κράτους μέ τίς ἄλλες Ἐκκλησίες/θρησκευτικές κοινότητες. Ἄν καί τυπικά ὅλα τά Θρησκεύματα εἶναι ἴσα, στήν πράξη ἡ Εὐαγγελική Λουθηρανική Ἐκκλησία μέσω τοῦ «Νόμου γιά τήν Ἐκκλησία τῆς Σουηδίας» ἀπολαμβάνει εἰδική μεταχείριση.

Δ΄. Τό Κράτος τῆς Φινλανδίας δέν θεωρεῖται οὔτε ὁμολογιακό οὔτε μή ὁμολογιακό λόγω τῶν ἰδιαίτερων σχέσεων πού ἔχει τό Κράτος μέ τήν Εὐαγγελική Λουθηρανική Ἐκκλησία καί τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Ἡ πλειοψηφία τῶν πολιτῶν ἀνῆκε ἱστορικά στήν Προτεσταντική καί τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καί ὅταν στή συνέχεια τό Κράτος ἀπέβαλε τόν θρησκευτικό του χαρακτήρα, αὐτές οἱ δύο Ἐκκλησίες ἀπέκτησαν ἰδιαίτερο καθεστώς στό δημόσιο δίκαιο. Ὑπάρχει εἰδική ἀναφορά στό Σύνταγμα γιά τή Λουθηρανική Ἐκκλησία καί ἐπίσης ὑπάρχει ἰδιαίτερος κοινοβουλευτικός νόμος πού ρυθμίζει τή δομή καί τό δόγμα τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας.

Ε΄. Τό Πολωνικό Κράτος ἐγγυᾶται τήν τήρηση ἀμεροληψίας ἀπέναντι σέ ὅλα τά Θρησκεύματα καί διασφαλίζει τήν ἐλευθερία ἔκφρασης. Στήν πράξη ἡ Καθολική Ἐκκλησία κυριαρχεῖ ἀριθμητικά καί ἀσκεῖ μεγαλύτερη ἐπιρροή ἀπό τίς ὑπόλοιπες Ἐκκλησίες. Ἡ ἰδιαίτερη θέση τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας ἔναντι τῶν ἄλλων Θρησκευμάτων στήν πολωνική ἐπικράτεια ὀφείλεται σέ ἱστορικούς λόγους. Σήμερα βρίσκεται σέ ἰσχύ Κονκορδάτο πού ὑπογράφηκε τό 1993.

* * * * *

4. Κράτη τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης

πού οἱ δύο θεσμοί διακρίνονται καί παράλληλα συνεργάζονται

Ὁμάδα Ι

(Ἐσθονία, Λεττονία, Λιθουανία, Δημοκρατία τῆς Τσεχίας, Δημοκρατία τῆς Σλοβακίας, Οὐγγαρία, Λουξεμβοῦργο, Ἰρλανδία, Ρουμανία, Βουλγαρία)

Τό σύστημα τῆς διάκρισης τοῦ Κράτους καί τῶν Θρησκευμάτων φέρει ὡς χαρακτηριστικά α΄. τόν χωρισμό Ἐκκλησίας-Κράτους – χωρίς ὅμως ὁ χωρισμός αὐτός νά ἔχει ἀπόλυτη μορφή, β΄. τήν ἀναγνώριση ἰδιαίτερου χώρου δράσης τῶν δύο ἐξουσιῶν, πολιτικῆς καί ἐκκλησιαστικῆς, καί παράλληλα τή μεταξύ της συνεργασία γιά ζητήματα παιδείας, κοινωνικῆς πολιτικῆς καί ὑγείας προκειμένου νά προαχθεῖ τό κοινό καλό καί ἡ προστασία τοῦ πολίτη. Ἡ συνεργασία ἀφορᾶ ὅλα τά Θρησκεύματα σέ βάση ἰσοτιμίας. Κάποιες φορές ἡ συνεργασία τοῦ ἑκάστοτε Κράτους μέ τήν Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία ὁρίζεται μέ τή σύναψη κονκορδάτου (λόγω τῆς ἰδιότυπης δομῆς τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας).

* * * *

Ὁμάδα ΙΙ

(Γερμανία, Αὐστρία)

α΄. Τό γερμανικό ὁμοσπονδιακό κράτος δέν ταυτίζεται μέ κάποιο Θρήσκευμα ἀλλά τηρεῖ στάση οὐδετερότητας καί ἰσότητας πρός ὅλες τίς Ἐκκλησίες καί θρησκευτικές κοινότητες καί ἀναγνωρίζει στούς πολίτες μέ βάση τήν ἀρχή τῆς ἀνεκτικότητας τό δικαίωμα νά ἐκφράζουν ἤ νά μήν ἔχουν καθόλου θρησκευτικές πεποιθήσεις. Ἡ σχέση τῆς Πολιτείας καί τῶν Θρησκευμάτων στήν Γερμανία χαρακτηρίζεται ἀπό τίς ἀρχές τῆς οὐδετερότητας, τῆς ἀνοχῆς καί τῆς ἰσότητας.

β΄. Στήν Αὐστρία Κράτος καί Θρησκεύματα εἶναι δύο χωριστοί θεσμοί πού δέν σχετίζονται μεταξύ της. Οἱ ἀρχές πού διέπουν τή σχέση Πολιτείας-Θρησκευμάτων εἶναι ἡ ἀναγνώριση τοῦ δικαιώματος τῆς ἐλεύθερης ἔκφρασης τῶν φιλοσοφικῶν καί θρησκευτικῶν πεποιθήσεων τοῦ προσώπου καί ἡ ἐλευθερία τῶν Ἐκκλησιῶν/θρησκευτικῶν κοινοτήτων νά τελοῦν τίς δραστηριότητες τούς δημόσια. Στό αὐστριακό Κράτος ἡ προστασία τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας ἔχει εὐρύ περιεχόμενο καί περιλαμβάνει καί τήν προστασία τῆς κοσμοθεωρίας/ἰδεολογίας τοῦ προσώπου (Weltanschauung).

• * * * *

Ὁμάδα ΙΙΙ

         (Ἰταλία, Ἱσπανία)

Στήν Ἱσπανία καί τήν Ἰταλία λαμβάνεται ἰδιαίτερη μέριμνα γιά τήν Καθολική Ἐκκλησία λόγω της ἱστορικῆς καί κοινωνιολογικῆς σημασίας τοῦ ρωμαιοκαθολικοῦ δόγματος. Παρόλο πού καί στά δύο κράτη ἡ σχέση Κράτους-Θρησκευμάτων χαρακτηρίζεται ἀπό οὐδετερότητα καί ἰσότητα, ἡ Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία ἀπολαμβάνει στήν πράξη ἰδιαίτερη μεταχείριση (ἄν καί τυπικά ἡ Ἐκκλησία ἔχει διαχωριστεῖ ἀπό τό Κράτος καί δέν ὑπάρχει σύνδεση τῶν δύο θεσμῶν). Τό σημερινό νομικό σύστημα ἀντανακλᾶ τήν ἱστορική ἐξέλιξη καί ὁρισμένα κατάλοιπα τοῦ θρησκευόμενου ρωμαιοκαθολικοῦ κράτους ἐπιβιώνουν ἀκόμα, ἄν καί φθίνουν.

* * * * *

*Βασισμένο στήν Διδακτορική Διατριβή τῆς κ. Ἐλεονώρας Γιατσίδου μέ θέμα : «Ἡ σπουδή τοῦ Δικαίου τῶν Θρησκευμάτων στό πλαίσιο τῆς ἑνιαίας εὐρωπαϊκῆς ἀνώτατης ἐκπαίδευσης» Θεσσαλονίκη 2016