ΜΝΗΜΗ ΤΗΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗNΩΝ

ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ, ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ,

ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΣ

μεταξύ τῶν ἐτῶν 1914-1918

τοῦ Μητροπολίτου Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ Δανιήλ

Εἰσαγωγή

Τό 2014 συμπληρώθηκαν 100 χρόνια ἀπό τήν ἔναρξη τοῦ διωγμοῦ καί τῶν μαρτυρίων τῶν Ἑλλήνων Ὀρθοδόξων Χριστιανῶν τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας πού κατοικοῦσαν στήν Θράκη, στόν Πόντο, στήν Ἀνατολική, Κεντρική καί Δυτική Μικρά Ἀσία.

Οἱ διωγμοί αὐτοί ὁλοκληρώθηκαν μέ τήν Μικρασιατική Καταστροφή τόν Αὔγουστο καί τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1922.

Μέσα σέ ὀκτώ χρόνια ξεριζώθηκε ὁ Ἑλληνισμός ἀπό τίς πατρογονικές ἑστίες του, στίς ὁποῖες κατοικοῦσε πάνω ἀπό τρεῖς χιλιάδες χρόνια στίς περιοχές πού ἀνέπτυξε λαμπρό πολιτισμό, πού καλλιέργησε τίς ἐπιστῆμες, τίς τέχνες, πού ἵδρυσε περιφανεῖς πόλεις.

Κλίνουμε εὐλαβικά τό γόνυ, τῆς ψυχῆς μας καί τοῦ σώματος μας στά ἄμωμα ἐκεῖνα θύματα πού ἀντίκρυσαν τήν θηριωδία τῶν διωκτῶν τους καί τήν μανία τῶν ἐχθρῶν τῆς πίστεως τους, τῆς γλώσσας τους καί τῆς καταγωγῆς τους.

Ἡ Βουλή τῶν Ἑλλήνων καθιέρωσε τήν 19 Μαΐου κάθε ἔτους ἡμέρα μνήμης τῆς Γενοκτονίας τοῦ Ποντιακοῦ καί γενικώτερα τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ.

* * * * *

Ἡ Ἱερά Μητρόπολή μας δημοσιεύει κατ’ ἐπιλογήν ἀπό τήν μελέτη τοῦ Ἐμμανουήλ Ἐμμμανουηλίδη Δ.Ν., Πληρεξουσίου Ἀθηνῶν καί Πειραιῶς στή Δ΄ Συνέλευση τῶν Ἑλλήνων - πρώην Βουλευτοῦ Σμύρνης & Ἀϊδινίου στήν Ὀθωμανική Βουλή 1914-18, μέ τίτλο: «Τά τελευταῖα ἔτη τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας» Ἀθῆναι 1924), ὁρισμένα κεφάλαια μέ ντοκουμέντα γιά τόν ἐξαπολυθέντα «ἱερό πόλεμο» τῶν Νεοτούρκων κατά τῶν μή Τούρκων ὑπηκόων τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας αὐτή τήν τετραετία 1914-1918.

Μετά τά ἱστορικά στοιχεῖα παραθέτουμε τά ἀποτελέσματα τοῦ «ἱεροῦ πολέμου», ὅπως δημοσιεύθηκαν στήν «Μαύρη Βίβλο τῶν διωγμῶν καί τῶν Μαρτυρίων τοῦ ἐν Τουρκίᾳ Ἑλληνισμοῦ», ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο τό 1919 καί ἀφοροῦν τήν πρώτη τετραετία 1914-1918. Σύμφωνα μέ τόν ἀπολογισμό αὐτό 774.235 Ὁμογενεῖς ἐξοντώθηκαν μέ διαφόρους τρόπους πού χρησιμοποίησε ἡ Κυβέρνηση τῶν Νεοτούρκων μέ τήν καθοδήγηση Συμβούλων δυστυχῶς Εὐρωπαϊκῶν Κρατῶν μέ προφανεῖς καί εὐνοήτους λόγους.

* * * * *

Στή δεύτερη τετραετία 1918-1922 ἐξοντώθηκαν ὅσοι εἶχαν μείνει γιά νά ἐξαφανισθεῖ τελείως ὁ Ἑλληνισμός ἀπό τήν Τουρκία μέ τήν Μικρασιατική Καταστροφή (1922).

Ὑπενθυμίζουμε καί τά ἐπακολουθήσαντα πλήγματα κατά τοῦ ἐν Τουρκίᾳ Ἑλληνισμοῦ μετά τήν Μικρασιατική Καταστροφή:

α΄. Στήν ἐξαφάνιση τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπό τήν Τουρκία συνέβαλε καί ἡ ἀνταλλαγή τῶν πληθυσμῶν μεταξύ Ἑλλάδος καί Τουρκίας κατά τήν Συνθήκη τῆς Λωζάνης. Ἡ Συνθήκη τῆς Λωζάνης ἦταν συνθήκη εἰρήνης πού ἔθεσε τά ὅρια τῆς σύγχρονης Τουρκίας. Ὑπογράφηκε στή Λωζάνη τῆς Ἑλβετίας στίς 24 Ἰουλίου 1923 ἀπό τήν Ἑλλάδα, τήν Τουρκία καί τίς ἄλλες Χῶρες πού πολέμησαν στόν Πρῶτο Παγκόσμιο Πόλεμο καί τήν Μικρασιατική Ἐκστρατεία (1919-1922) καί προέβλεπε:

Ἡ Τουρκία νά ἀνακτήσει τήν Ἀνατολική Θράκη, κάποια νησιά τοῦ Αἰγαίου, συγκεκριμένα τήν Ἴμβρο καί τήν Τένεδο, μία λωρίδα γῆς κατά μῆκος τῶν συνόρων μέ τήν Συρία, τήν περιοχή τῆς Σμύρνης καί τῆς Διεθνοποιημένης Ζώνης τῶν Στενῶν ἡ ὁποία ὅμως θά ἔμενε ἀποστρατιωτικοποιημένη καί ἀντικείμενο νέας διεθνοῦς διάσκεψης. Ἐπίσης τήν παραχώρηση τῶν Δωδεκανήσων στήν Ἰταλία, ὅπως προέβλεπε καί ἡ συνθήκη τῶν Σεβρῶν, ἀλλά χωρίς πρόβλεψη γιά δυνατότητα αὐτοδιάθεσης. Τήν ἀνάκτηση πλήρων κυριαρχικῶν δικαιωμάτων σέ ὅλη τήν ἐπικράτεια τῆς Τουρκίας καί τήν ἀπόκτηση δικαιωμάτων στρατιωτικῶν ἐγκαταστάσεων σέ ὅλη τήν ἐπικράτειά της ἐκτός τῆς ζώνης τῶν στενῶν.

Ἡ Ἑλλάδα ὑποχρεώθηκε νά πληρώσει σέ εἶδος (ἐλλείψει χρημάτων) τίς πολεμικές ἐπανορθώσεις. Ἡ ἀποπληρωμή ἔγινε μέ ἐπέκταση τῶν τουρκικῶν ἐδαφῶν τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης πέρα ἀπό τά ὅρια τῆς συμφωνίας. Τά νησιά Ἴμβρος καί Τένεδος παραχωρήθηκαν στήν Τουρκία μέ τόν ὅρο ὅτι θά διοικοῦνταν μέ εὐνοϊκούς ὅρους γιά τούς Ἕλληνες. Ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης ἔχασε τήν ἰδιότητα τοῦ Ἐθνάρχη καί τό Πατριαρχεῖο τέθηκε ὑπό εἰδικό διεθνές νομικό καθεστώς. Σέ ἀντάλλαγμα, ἡ Τουρκία παραιτήθηκε ἀπό ὅλες τίς διεκδικήσεις γιά τίς παλιές περιοχές τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ἐκτός τῶν συνόρων της καί ἐγγυήθηκε τά δικαιώματα τῶν μειονοτήτων στήν Τουρκία.

Μέ ξεχωριστή συμφωνία μεταξύ Ἑλλάδας καί Τουρκίας ἀποφασίστηκε ἡ ὑποχρεωτική ἀνταλλαγή πληθυσμῶν ἀπό τίς δύο χῶρες καί ἡ ἀποστρατικοποίηση κάποιων νησιῶν τοῦ Αἰγαίου.

β΄. Ὁ Ἑλληνισμός τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐπλήγη ἀπό τά γεγονότα τῆς 6ης καί 7ης Σεπτεμβρίου 1955 τά λεγόμενα Σεπτεμβριανά. Μέ τήν ὀνομασία «Σεπτεμβριανά» ἔμεινε στήν ἱστορία τό ὀργανωμένο πογκρόμ τῆς νύκτας τῆς 6ης πρός 7η Σεπτεμβρίου 1955, ἐξ οὗ καί ἡ ὀνομασία, πού συνέβη στήν Κωνσταντινούπολη, ὅπου καθοδηγούμενος τουρκικός ὄχλος προκάλεσε βίαια ἐπεισόδια καί καταστροφές τῶν περιουσιῶν τῶν Ἑλλήνων, πλήν ὅμως Τούρκων ὑπηκόων, καθώς καί ἄλλων μή μουσουλμανικῶν μειονοτήτων, λεηλατώντας καί πυρπολώντας ἑλληνικά καταστήματα, σπίτια, σχολεῖα καί βεβηλώνοντας ἐκκλησίες ἀκόμα καί νεκροταφεῖα δημιουργώντας τρομοκρατία καί ἀνασφάλεια γιά τίς μειονότητες πού ζοῦσαν στήν Κωνσταντινούπολη. Ἀφορμή ἔδωσε μία βομβιστική ἐπίθεση στό πατρικό σπίτι τοῦ Μουσταφᾶ Κεμάλ στήν Θεσσαλονικη, πού ἀποδείχτηκε στήν συνέχεια ὅτι ἦταν σκηνοθετημένη προβοκατσια ἀπό τήν ἴδια τή Τουρκική Κυβέρνηση.

γ΄. Ἡ διωκτική πολιτική τῆς Τουρκίας κατά τῶν Ἑλλήνων συνεχίσθηκε μέ τίς συνεχεῖς ἀπελάσεις τῶν ἐτῶν 1964-1965 ἐκ τῆς Κωνσταντινουπόλεως τῶν Ἑλλήνων καί τήν δήμευση τῶν περιουσιῶν τους.

Οἱ δύο κορυφαῖοι θασμοί τῆς Πατρίδος μας, ἡ Πολιτεί καί ἡ Ἐκκλησία, μέ τίς ἀποφάσεις τους ἔδωσαν τήν πρέπουσα θέση στήν ἱστορική μνήμη τοῦ θλιβεροῦ αὐτοῦ γεγονότος.

Ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος μέ τήν ὑπ’ ἀριθμόν 2556 (2137/883) 5 Ἰουλίου 1993 Ἐγκύκλιό Της ὅρισε τήν Κυριακή πού προηγεῖται τῆς ἑορτῆς τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ (14 Σεπτεμβρίου) νά ἑορτάζεται ἡ μνήμη τῶν ἐθνοϊερομαρτύρων Μητροπολιτῶν Χρυσοστόμου Σμύρνης, Ἀμβροσίου Μοσχονησίων, Γρηγορίου Κυδωνιῶν, Προκοπίου Ἰκονίου, Εὐθυμίου Ζήλων καί ὅλων ὅσων μέ οἱονδήποτε τρόπο μαρτύρησαν κατά τήν Μικρασιατική Καταστροφή Κληρικῶν καί Λαϊκῶν (1922).

Μέ τό ὑπ’ ἀριθμόν 2645/9.10.98 Νόμο τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας πού δημοσιεύθηκε εἰς τό ὑπ’ ἀριθμόν 234 τ.Α΄ /13.10.1998 Φ.Ε.Κ. καθιερώθηκε ἡ 14 Σεπτεμβρίου ὡς ἡμέρα ἐθνικῆς μνήμης τῆς γενοκτονίας τῶν Ἑλλήνων τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἀπό τό Τουρκικό Κράτος.

Τό ἐκδοθέν μέ ἀριθμό 304/17 Σεπτεμβρίου 2001 Προεδρικό Διάταγμα κατ’ ἐξουσιοδότηση τοῦ προαναφερθέντος Νόμου προσδιορίζει τίς ἐκδηλώσεις μνήμης. 

* * * * *

Ἄς εἶναι αἰωνία ἡ μνήμη τῶν ἀοιδίμων Πατέρων μας.

                                                         Καισαριανή Σεπτέμβριος 2015

« ΟΙ ΔΙΩΓΜΟΙ ΤΩΝ ΜΗ ΤΟΥΡΚΩΝ ΥΠΗΚΟΩΝ

ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΝΕΟΤΟΥΡΚΟΥΣ

1. Τά προοίμια τῶν διωγμῶν

Οἱ Νεότουρκοι, κηρύξαντες τήν ἰσότητα τῇ 10 Ἰουλίου 1908,[1] ἦσαν εἰλικρινεῖς εἰς τάς ἀρχάς των; Ἤ καί ἡ ἀνακήρυξις τοῦ συντάγματος ἦτο, ὅπως αἱ προηγούμεναι μεταρρυθμίσεις, ἁπλοῦν τέχνασμα διά νά καθησυχάσῃ τήν ἐξεργεθεῖσαν Εὐρωπαϊκήν συνείδησιν;

Δύο ἀλληλογραφίαι, ἡ μία τακτικοῦ[2] καί ἡ ἄλλη εἰδικοῦ[3] ἀνταποκριτοῦ τοῦ λονδίνειου «Χρόνου», ἐδημοσιεύθησαν περί τῶν ἐργασιῶν τῆς γενικῆς συνελεύσεως τοῦ Κομιτάτου[4] ἐν Θεσσαλονίκῃ κατά τό 1911. Βλέπομεν ἀπό τήν ἐποχήν ἐκείνην μέτρα δυσπιστίας κατά τῶν Χριστιανῶν, παράβασιν ἀρχῶν ἰσότητος, τάσεις ἐπιβουλῆς κατά τῆς γλώσσης καί ἀπόφασιν περί ἀφομοιώσεως. Νεότουρκοι κατά τήν ἐποχήν ἐκείνην εὑρίσκοντο εἰς τήν Περσίαν, Ἰνδίας, Καύκασον καί Αἴγυπτον μέ πανισλαμικήν ἐντολήν· ἀπεσταλμένοι δέ εἶχον φθάσῃ ἀπό τάς Ἰνδίας καί τόν Καύκασον.

Ἄν τώρα ρίψωμεν ἕν βλέμμα εἰς τό ἀνωτέρω παρατεθέν ἄρθρον τοῦ Ἀχμέτ Φερίδ, θά ἴδωμεν, ὅτι ὑπῆρχον Νεότουρκοι μελετῶντες ἐπί Χαμίτ[5] ἀκόμη ὅσα μόλις κατά τόν γενικόν πόλεμον ἐξειλίχθησαν.

Φρονοῦμεν, ὅτι μεταξύ τῶν ἀνθρώπων, τούς ὁποίους συνήγαγεν ἐπί τό αὐτό ὁ κατά τοῦ Χαμίτ ἀγών, ὑπῆρχον εὐθύς ἐξ ἀρχῆς ἄκροι νασιοναλισταί, μετριοπαθέστεροι Μουσουλμάνοι καί ἄλλοι ὁπωσδήποτε εἰλικρινέστεροι εἰς τάς ἀρχάς τοῦ συντάγματος καί ὅτι κατά τάς περιστάσεις ὑπερίσχυσεν ἡ μία ἤ ἡ ἄλλη μερίς. Ἀλλά τό πρόγραμμα τῶν πρώτων, σύμφωνον πρός τό παρελθόν, πρός τάς ἕξεις καί τούς ἐθνικούς πόθους, κατέκλυσε λίαν ταχέως, ἰδίᾳ δέ μετά τόν Βαλκανικόν πόλεμον, πᾶσαν ἄλλην σκέψιν καί ἐξήλειψε πᾶσαν διαφωνίαν.

Δέν ἔχασε μόνον διά τῆς συνθήκης τοῦ Λονδίνου (29.3.1864) τήν Ρούμελην ἡ Τουρκία· Χριστιανοί ὑπῆρχον καί εἰς τήν Ἀσίαν ἀκόμη, οἱ ὁποῖοι, μή ἀφομοιωθέντες κατά τήν ἐποχήν τοῦ Σελίμ[6] οὐδεμία ὑπῆρχε πιθανότης νά ὑποκύψουν τώρα, ὁπότε κράτη ὁμοεθνῆ εἶχον νικήσῃ τόν φοβερόν κυρίαρχον. Ἦτο πιθανόν, ὅτι ἀπό τῶν νήσων τοῦ Αἰγαίου ὁρμώμενος ὁ Ἑλληνισμός θά εἰργάζετο διά νά κυριαρχήσῃ ἐκ νέου εἰς τήν Μ. Ἀσίαν, ἡ ὁποία δίς εἰς τήν ἱστορίαν του ἀπετέλεσε χώραν δι’ αὐτόν ἐθνικήν καί ἑστίαν Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ. Ὅταν λάβῃ τις ὑπ’ ὄψιν, ὅτι ὁ Ἑλληνισμός, πολυάριθμος εἰς τήν Δυτικήν  Μικράν Ἀσίαν καί εἰς τόν Πόντον, διεκλαδοῦτο μέχρι τοῦ ἐσωτερικοῦ καί ὅτι εἶχεν ἤδη κεκτημένην ὑπό ἔποψιν μορφώσεως καί οἰκονομικῆς ἀναπτύξεως ὑπεροχήν ἐπί τοῦ Τούρκου, εὐκόλως δύναταί τις νά ἐξηγήσῃ τούς φόβους τῶν Νεοτούρκων·  τόσῳ μᾶλλον, καθ’ ὅσον ἄλλος λαός ἐξ ἴσου πολυάριθμος καί προηγμένος, οἱ Ἀρμένιοι, ἐθεωρήθη ὡς ἀπειλῶν τήν Τουρκικήν κυριαρχίαν ἐξ ἀνατολῶν. Οἱ Νεότουρκοι ἐφαντάσθησαν τό κράτος εἰς τό χεῖλος τῆς ἀβύσσου·  ἐμελέτησαν τήν κατάστασιν καί δέν εὗρον ἄλλο σφάλμα εἰς τόν ἑαυτόν τους εἰμή τήν μεγαθυμίαν· ἠττήθησαν ἀπό λαούς, οἱ ὁποῖοι ὑπῆρχον, ἔλεγον, διότι ἡ Τουρκική κυβέρνησις δέν τούς ἐξώντωσε, καθ’ ἥν ἐποχήν εἶχε τήν δύναμιν. Καί οἱ Χριστιανοί οὗτοι ἀπορροφῶντες, ἐψιθύριζον οἱ Γερμανοί σύμβουλοι, ὅλας τάς οἰκονομικάς δυνάμεις τῆς χώρας καί καθιστῶντες τήν Τουρκίαν ὑποχείριον οἰκονομικῶς, παρεσκεύαζον ἡσύχως τήν πολιτικήν των κυριαρχίαν.

Τό ζήτημα συνεζητήθη καθ’ ἥν ἐποχήν ἀκόμη ὁ Κιαμίλ Πασᾶς (1832-1913) ἦτο εἰς τήν ἀρχήν καί ἐλύθη μετά τόν β΄ Βαλκανικόν πόλεμον[7]. Κατά τάς νέας ἀποφάσεις ὅλη ἡ περιουσία τῶν Χριστιανῶν ὤφειλε νά παρέλθῃ εἰς χεῖρας τῶν Τούρκων διά παντός μέσου· τά Χριστιανικά στοιχεῖα ἔδει νά ἐξοντωθῶσι. Τό πρᾶγμα δέν ἦτο δυνατόν νά γίνῃ διά μιᾶς, οὔτε αἱ περιστάσεις ἠδύναντο νά τό ἐπιτρέπουν πάντοτε·  τά μεγάλα πλήγματα θά κατεφέροντο κατά καιρούς, ἀλλ’ ἡ ἐνέργεια, συστηματική, ἀδιάλειπτος, χαλαρωτέρα ἤ ζωηρωτέρα κατά τάς περιστάσεις, θά ἐξακολούθει·  τό ἔργον θά ἐτελείωνεν, ὡς ἐλέγετο βραδύτερον, εἰς δέκα ἔτη.

Μεταβαίων τις κατά τό τελευταῖον τέταρτον τοῦ ἔτους 1913 εἰς τό Σταμπούλ[8] συνήντα παραδόξους τύπους, ἀνθρώπους μέ καινουργεῖς ἐνδυμασίας, φέροντας βελουδωτόν πανταλόνι καί καλπάκι μαῦρον. Βραδύτερον μόνον κατενοήθη, ὅτι οὗτοι ἦσαν οἱ περίφημοι «φεδαῆδες», ὁ στρατός δηλαδή, τόν ὁποῖον οἱ Νεότουρκοι ἐσχημάτιζον ἐν Κωνσταντινουπόλει καί ἐν ταῖς ἐπαρχίαις πρός ἐκτέλεσιν τῶν κατά τῶν Χριστιανικῶν στοιχείων εἰλημμένων ἀποφάσεων. Ἐνῷ δ’ ἀφ’ ἑνός κατηρτίζετο ἡ ἐκτελεστική δύναμις, ἀφ’ ἑτέρου διενηργεῖτο ἡ κατάλληλος προπαγάνδα διά νά παρασκευασθῇ ὁ Τουρκικός λαός διά τό ἐπικείμενον κίνημα. Ἡ δημοσιογραφία ἐξηκολούθει νά ἐξάπτῃ τό λαϊκόν φρόνημα, φυλλάδια δέ ποικίλα διενέμοντο ἡμερησίως μέ σκοπόν νά ἀνάψουν ἄσβεστον Τουρκικόν μῖσος κατά τῶν Ἑλλήνων.[9]  Τό συμπέρασμα αὐτῶν ἦτο, ὅτι ἐφ’ ὅσον ἔμενον εἰς τήν χώραν Ἕλληνες, οἱ Τοῦρκοι θά ἔμενον πτωχοί, ἡ τιμή καί ἡ ζωή τῶν Μουσουλμάνων δέν θά ἦτο ἀσφαλής καί τό Κράτος θά ἐξετίθετο εἰς κινδύνους. Εἰκόνες ἐκυκλοφόρουν τῶν ἡγεμόνων τῶν Βαλκανικῶν κρατῶν ἐφίππων, καταπατούντων τήν Τουρκικήν σημαίαν ἤ καί πτώματα γυναικῶν καί παίδων. Χάρται πένθιμοι ἐτυπώθησαν, ἐν οἷς αἱ ἀπολεσθεῖσαι ἐπαρχίαι εἶχον μαῦρον χρωματισμόν·  ἀνηρτήθησαν εἰς τάς σχολάς· ἐκδίκησις ἦτο ἡ ἐπιγραφή των, τό δέ προσαρτηθέν εἰς τήν Βουλγαρίαν μέρος εἶχεν ἐπίσης τό χρῶμα τοῦ πένθους, τό ὁποῖον ὤφειλε νά πληρώσῃ ὁ Ἑλληνισμός. Ρήτορες καί προπαγανδισταί ἀπεστέλλοντο εἰς τά διάφορα μέρη, ἄγγελοι μίσους καί ἐκδικήσεως, ὁ λαϊκώτερος δέ αὐτῶν Ὀμέρ Ναδζῆς εἰς Σμύρνην. Ἡ ἀντιχριστιανική μανία ἔφθασεν ἐντός ὀλίγου εἰς βαθμόν ἀφάνταστον. Δεῖγμα τῆς σχετικῆς φιλολογίας παραθέτομεν τό ἑξῆς ἀπόσπασμα.[10]   

«Λ α ο ί  Χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ο ί.[11]

»Ἦλθε ἡ ὥρα νά ἀκούσητε καί ἡμᾶς ὀλίγον. Τό μῖσος καί ἡ »ἀποστροφή τοῦ Ἰσλαμισμοῦ πρός τήν Εὐρώπην εἶναι ἀδυσώπητα. Τό »ἀποτέλεσμα ὅλων τῶν ἀγώνων, οἱ ὁποῖοι κατεβλήθησαν ἐπί αἰῶνας διά νά »εὑρεθῇ μεταξύ μας ἕν μέσον συμβιβασμοῦ, ἰδού ποῖον εἶναι· ἐν συγκρίσει εἰς »οἱανδήποτε ἐποχήν τῆς ἱστορίας μας σᾶς βδελυσόμεθα σήμερον περισσότερον »παρά ποτέ.

»Ποῖα ἡ αἰτία τοῦ παραδόξου μίσους; Οἱ ἱερεῖς καί οἱ φιλόσοφοι σας ἀπαντοῦν :

»Ὁ Ἰσλαμισμός.

»Γνώμη λίαν ὀρθή.

»Μάλιστα· σήμερον ὁ Ἰσλαμισμός εὑρίσκεται ἀπροκαλύπτως εἰς πόλεμον »ἐνταντίον τοῦ πολιτισμένου σας κόσμου.

»Ἡ κοινωνική,[12] διοικητική, πολιτική, λαϊκή, πνευματική, ἐγκόσμιος, »στρατιωτική καί ἐν γένει πᾶσα ἡμῶν κατάστασις οὐδέν γνώρισμα ἰδιαίτερον »παρουσιάζει· τά κέθ τί παρ’ ἡμῖν εἶναι θρησκεία καί θρησκεία εἶναι μόνον ὁ »Ἰσλαμισμός.

»Μεταξύ τῶν ἀπίστων οἱ βδελυρώτεροι καί ἐγκληματικώτεροι εἶναι »ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι, καίτοι ἀναγνωρίζοντες τόν Θεόν, ἀποδίδουν εἰς αὐτόν ἕνα »υἱόν καί μία μητέρα. Βαθμός πλάνης τόσον ἐξωφρενικός καθ’ ἡμᾶς ἀποτελεῖ τήν »μεγαλυτέραν ἀνταρσίαν. Ἡ ὕπαρξις μεταξύ μας τοιούτων ἀπίστων εἶναι πληγή »δι’ ἡμᾶς, εἶναι ὕβρις κατά τῆς πίστεώς μας· πᾶσα σχέσις πρός αὐτούς εἶναι κηλίς »δι’ ἡμᾶς και πᾶσα συνάφεια εἶναι βάσανος ψυχική.

»Μάθετε, ὦ Εὐρωπαῖοι ἐρευνηταί. Καθ’ ἡμᾶς κάθε Χριστιανός, »οἱανδήποτε θέσιν καί ἄν ἔχῃ, διά τόν λόγον μόνον, ὅτι εἶναι Χριστιανός, εἶναι »τυφλός, ἐστερημένος τῆς ἀνθρωπίνης ἀξιοπρέπειας.

»Οἱ στερούμενοι κρίσεως εἰς βαθμόν νά ἀρνοῦνται τήν ὕπαρξιν ἑνός Θεοῦ »ἄνευ κοινωνοῦ καί ὁμοίου, οἱ δεχόμενοι, συμφώνως πρός τά ψευδῆ των δόγματα, »πολλούς Θεούς,[13] τήν ἱερότητα τοῦ ἀνθρώπου ὑποβιβάζουν εἰς βαθμόν κτηνωδίας. »Νά ἀπευθύνωμεν τόν λόγον εἰς τοιούτους ἀνθρώπους ἤ νά μᾶς ἀπευθύνουν »ἐκεῖνοι τόν λόγον εἶναι δι’ ἡμᾶς ὕβρις, εἶναι ἀσέβεια καί ἀνταρσία ἐναντίον τοῦ »θείου μεγαλείου.

»Τό αἴσθημα τοῦτο εἶναι ἐγκεχαραγμένον εἰς τά βάθη τῆς ψυχῆς μας· ἡμεῖς »δέν δυνάμεθα νά εἰσέλθωμεν εἰς σοβαράν συζήτησιν μέ ἕνα Χριστιανόν· καί ὅταν »εὑρεθῶμεν εἰς τήν ἀνάγκην νά σᾶς ἀπευθύνωμεν ἕνα λόγον, δέν δυνάμεθα νά »συγκρατήσωμεν τελείως τήν βδελυγμίαν, τήν ὁποίαν αἰσθανόμεθα ἐπί τῇ παρουσίᾳ ὑμῶν-ἔστω τῶν μεγαλυτέρων ἐξ ὑμῶν.

»Ὅσον περισσότερον[14] μελετῶμεν ὑμᾶς, τόσον περισσότερον εὑρύνεται ἡ »μεταξύ μας διάστασις. Ἡ ἔχθρα μας, τήν ὁποίαν ἀποκαλεῖτε φανατισμόν καί περί »τῆς ὁποίας ἐλπίζετε, ὅτι θά ἐλαττωθῇ μέ τήν Εὐρωπαϊκήν μόρφωσιν, ηὔξησε »περισσότερον καί εἰς τούς μᾶλλον φωτισμένους ἐξ ἡμῶν ἐφάνη ἡ ἔχθρα αὕτη »ἀναγκαιοτέρα. Λάβετε ὑπ’ ὄψιν, ὅτι ἄνδρες ἐκλεκτοί, τούς ὁποίους ἐθεωρήσατε »ὡς κερδισμένους ὑπέρ τῶν Εὐρωπαϊκῶν ἰδεῶν, οἱ Ρεσίδ, οἱ Ἀαλῆδες, οἱ Φουάδ, οἱ »Χαλίλ, Ρεφίκ καί Ναμίκ μετέβησαν εἰς τόν ἄλλον κόσμον μέ τό Κοράνιον ἀνά »χεῖρας.

»Ἡ μεγαλυτέρα[15] ἁμαρτία εἶναι νά προσδώσῃ τις κοινωνούς εἰς τόν Θεόν. »Ὅστις λατρεύει ἄλλον παρά τόν Θεόν εἶναι ἀχάριστος· εἶναι κατηραμένος ἀπό »ὅλον τόν κόσμον· νά ἐναντιωθῇ τις πρός τοιοῦτον ἄνθρωπον, νά τόν »προσηλυτίσῃ ἤ νά τόν ἐξοντώσῃ εἶναι ἔργον ἱερόν θεοφοβίας.   

Αὐτά ἔγραφεν ὁ Χουσεΐν Κιαζίμ κατά τό 1913 «ὡς μέλος[16] τοῦ ἱεροῦ σωματείου τοῦ πανισλαμισμοῦ».

Κατά τόν α΄ Βαλκανικόν πόλεμον[17] ποιήματα καί διηγήματα δημοσιευόμενα διά τοῦ Τουρκικοῦ τύπου ἠδύνατο νά δώσουν τήν ἐλπίδα, ὅτι ἡ αἴσθησις τοῦ καλοῦ θά ἀνεπτύσσετο ἐπί τέλους εἰς τόν Τουρκικόν λαόν. Ἰδιαιτέρως ἐπροκάλει τήν προσοχήν νεαρός ποιητής, 30 ἐτῶν περίπου, ὁ ὁποῖος κατά τόν νέον συρμόν τοῦ Τουρανισμοῦ εἶχε προσλάβῃ τό ἐπίθετον Ἀκα-Κιουνδούζ. Ὁ μελαγχολικός του τόνος, ἡ λεπτότης καί ἡ ἀφέλεια τῶν ἐκφράσεων ἐξετιμήθησαν ἀμέσως.

Ὁ ποιητής τοῦ Τουράν, τοῦ ὁποίου ἡ φυσιογνωμία ἐπρόδιδεν ἴχνη Μογγολικῆς καταγωγῆς, ἐδημοσίευσε περί τά τέλη τοῦ β΄ Βαλκανικοῦ πολέμου ποίημα, τοῦ ὁποίου ἡ οὐσία ἦτο ἡ ἑξῆς· «ἀπόγονοι τῶν ἐνδόξων Οὔννων, τέκνα τοῦ Ἀττίλα, τοῦ Δζινκίς Χάν καί τοῦ Ταμερλάνου, θά διαπράξωμεν τοιαύτας καταστροφάς, ὥστε ὁ ὁδοιπόρος, ἅπαξ εὑρεθείς εἰς τά μέρη τῆς διαβάσεως ἡμῶν, θά ἴδῃ γύρω καί θά εἴπῃ· «Τοῦρκοι ἐπέρασαν ἀπ’ αὐτόν τόν τόπον».

Τά δύο λοιπόν στρατόπεδα τοῦ θρησκευτικοῦ φανατισμοῦ καί τοῦ ἐθνικοῦ σωβινισμοῦ, ἔξω τῶν ὁποίων οὐδείς Τοῦρκος ἠδύνατο νά παραμένῃ, ἐκήρυττον δι’ ὅλων τῶν μέσων εἰς πᾶσαν πόλιν, χωρίον ἤ γωνίαν, εἰς πᾶσαν οἰκίαν ἤ καλύβην τήν ἀνάγκην τῆς ἐξοντώσεως τοῦ Χριστιανικοῦ στοιχείου.

  

* * * * *

2. Ο πόλεμος κατά τῶν ὑπηκόων.

Καί ἐνῷ ὁ Τουρκικός στρατός ριπτόμενος ὑπό τοῦ Ἐνβέρ[18] εἰς τά διάφορα μέτωπα ἀπεδεκατίζετο ὑπό τό Ἀγγλικόν καί Ρωσικόν πῦρ, τά ἀπομείναντα ἐν τῇ χώρᾳ ὑπολείμματα αὐτοῦ παρεῖχον πᾶσαν ἄνεσιν καί σύμπραξιν ἐν ἀνάγκῃ εἰς τάς ἄλλας ὠργανωμένας δυνάμεις τοῦ κράτους καί εἰς τόν φανατισθέντα ὄχλον πρός διεξαγωγήν νέου εἴδους  «ἱεροῦ» πολέμου, εὐκολωτέρου καί αἱματηροτέρου, ἐναντίον τῶν ἀόπλων ἐκείνων πληθυσμῶν τοῦ ἐσωτερικοῦ, οἱ ὁποῖοι δέν ἀνῆκον εἰς τήν Τουρανικήν φυλήν.

Κατά τήν συνεδρίαν τῆς 25 Φεβρουαρίου 1918 ὁ χόδζας βουλευτής τοῦ Μαμούρετ-ουλ-Ἀζίζ Σαΐδ ἐφένδης εἶπεν ἐν τῇ Ὀθωμανικῇ Βουλῇ: «Ὁ ἱερός πόλεμος ἔχει σκοπόν νά διαφυλάξῃ τήν ἑνότητα τοῦ κράτους, τοῦ ἔθνους, τῆς πίστεως καί τῆς κυριαρχίας». Τοιαύτη τις ἦτο ἡ θρησκευτικῶς πως χρωματισμένη δικαιολογία, ἡ ὁποία ἐδίδετο εἰς τόν Τουρκικόν λαόν διά τό ἐθνικιστικό τοῦτο κίνημα.  

 

* * * * *

3. Οἱ πρώτοι Ἑλληνικοί διωγμοί.

Ἡ πρώτη ὁρμή ἐστράφη ἐναντίον τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου· ἐναντίον αὐτοῦ ὑπῆρχεν ἡ ἀφορμή, κατά τήν ἀντίληψιν των, τοῦ Βαλκανικοῦ πολέμου καί τῶν Μουσουλμανικῶν μεταναστεύσεων ἐκ τῶν ἀπολεσθεισῶν ἐπαρχιῶν.

Ὁ ἐμπορικός ἀποκλεισμός ἤρχισεν ὀλίγον μετά τήν ἄνοδον τῶν Νεοτούρκων εἰς τήν ἀρχήν, ἐπεξετάθη δέ κατά μικρόν εἰς πᾶσαν Ἑλληνικήν γῆν καί προσέλαβεν ἀνήκουστον σφοδρότητα κατά τούς πρώτους μῆνας τοῦ 1914.

Ἐν ὀνόματι τοῦ προφήτου καί τῆς πατρίδος ἐκηρύσσετο τό μποϋκότ εἰς τά τεμένη, εἰς τάς λέσχας, εἰς τάς στήλας τῆς δημοσιογραφίας. Οὐδείς Μουσουλμάνος ἐπετρέπετο νά συναλλάσεται μέ Ἕλληνα, ἄλλως ὑπεχρεοῦτο νά διαλύσῃ τήν πρᾶξιν· ἐάν ἠρνεῖτο, ἐδέρετο ἀνηλεῶς καί τό ἀντικείμενον τῆς ἀγοραπωλησίας κατεστρέφετο. Ὁ νόμος οὗτος ἐκαλεῖτο ἐθνική θέλησις, ἡ δέ δικαιολογητική του βάσις ἦτο ἡ ἐθνική ἀφύπνισις. Ἀρμένιοι καί Ἑβραῖοι ὑπέκειντο εἰς τάς αὐτάς ὑποχρεώσεις, ἄλλως ἐμποϋκοτάροντο καί αὐτοί. Ὁ μουφτῆς τοῦ Κιρκαγατσίου, ἐκδώσας φετβᾶν ἐναντίον τοῦ μποϋκότ, ὡς ἐναντίου εἰς τόν νόμον, ἐπαύθη ἀμέσως. Ὑπῆρχεν  εἰς ἕκαστον τόπον  εἰδική ἐπιτροπή ἡ ὁποία διέθετε  δύναμιν ροπαλοφόρων πρός ἐκτέλεσιν τῶν ἀποφάσεών της καί ἐξέδιδεν ἀντί ὡρισμένου τέλους ἀδείας ἐσφραγισμένας δι’ ἐμπορεύματα μή ὑποκείμενα εἰς μποϋκότ.  Νόμος οὐδείς ἐκώλυε βεβαίως καί τούς ἀδικουμένους νά κατασκευάσουν σφραγίδας ὁμοίας, τοῦ μέτρου δέ τούτου ἔγινε πολλή χρῆσις εἰς Σμύρνῃ. Ἀνεξαρτήτως ὅμως τοῦ τί ἠδύνατο νά γίνῃ εἰς Κωνσταντινούπολιν καί εἰς Σμύρνην, διότι εἰς τάς δύο ταύτας πόλεις ἐφαίνετο εἰς τάς ἀρχάς τοὐλάχιστον τό μέτρον γελωτοποιούμενον, ἔφερεν εἰς δυσχερεστάτην θέσιν τά πλείστας τῶν ἄλλων κοινοτήτων, ἰδίᾳ δέ τοῦ ἐσωτερικοῦ. Οἱ Ἕλληνες παλαίοντες μεταξύ τῆς αὐθαιρεσίας τῆς Κυβερνήσεως καί τῶν ἔξωθεν παντί  τρόπῳ ὑποστηριζομένων Λεβαντίνων δέν ὤφειλον τήν εὐημερίαν των εἰμή εἰς τήν ἱκανότητά των  νά καθιστοῦν διά τῆς ἡμερησίας  ἐργασίας προσοδοφόρα τά μικρά των κεφάλαια. Τήν ἐργασίαν ταύτην ἤδη οἱ Νεότουρκοι ἀπηγόρευον καί διά τό μέλλον, οἱ δέ ἀνταγωνισταί τῶν Ἑλλήνων ἔβλεπον καί ἐξεμεταλλεύοντο τήν κατάστασιν μετά χαιρεκακίας. Ἐν τῷ μεταξύ ἐβεβαιοῦτο ἡ διαμονή ἐνσφραγίστων φακέλλων εἰς τούς μουχτάρηδες, τούς ὁποίους οὗτοι δέν ὤφειλον νά ἀνοίξουν ἐπί ποινῇ θανάτου εἰμή κατόπιν διαταγῶν τοῦ ὑπουργείου τῶν Στρατιωτικῶν. Ἐν Σμύρνῃ ἐψιθυρίζοντο πολλά, οὐδείς δέ ἐτόλμα νά σκεφθῇ τι περί τῆς ἐπιούσης. Κατά τό ἔαρ τοῦ 1914 ἐξετυλίσσοντο γεγονότα παράδοξα, κατά πρῶτον δέ εἰς τήν Ἀνατολικήν Θράκην. Εἰς τά μέρη ἐκεῖνα, τά ὁποῖα ὑπέστησαν τά συμφοράς τοῦ Βαλκανικοῦ πολέμου, τό κακόν ἤρχισεν ἅμα διεκόπησαν αἱ περί εἰρήνης διαπραγματεύσεις ἐν Λονδίνῳ. Οἱ κάτοικοι συνελαμβάνοντο, ἐδέροντο καί ἐρρίπτοντο εἰς τάς φυλακάς τοῦ στρατοδικείου· φόνοι καί γυναικῶν ἀτιμώσεις ἦσαν ἡμερήσια γεγονότα· τά Χριστιανικά χωρία κατελαμβάνοντο ἀπό τόν στρατόν, κατέστη δέ ἐπισφαλής  ἡ παραμονή πρός ἐργασίαν εἰς τούς ἀγρούς. Κατά τούς δύο πρώτους μῆνας τοῦ 1913 ἐξεκενώθη καί ἐλεηλατήθη, ἡ Κριθέα· ἐλεηλατήθη ἐπίσης τό Πλαγυάριον. Κατά Νοέμβριον τοῦ αὐτοῦ ἔτους ἐξεκενώθησαν αἱ οἰκίαι καί τά καταστήματα εἰς τό Νεοχώριον, Βαΐριον, Γαλατᾶν καί Καλλίπολιν, τά δέ ἐμπορεύματα ἐρρίπτοντο εἰς τούς δρόμους· «πέσατε εἰς τήν θάλασσαν», ἦτο ἡ ἀπάντησις εἰς τάς παρακλήσεις τῶν ἀπηλπισμένων Χριστιανῶν. «Οἱ κάτοικοι, λέγει ἡ σχετική μητροπολιτική ἔκθεσις, τῆς Μαδύτου φιλαδέλφως φερόμενοι προϋπήντησαν τούς ἐκδιωχθέντας τῆς Κριθέας, παρεχώρησαν εἰς αὐτούς μίαν ἐκκλησίαν, ἐν ἧ ὁ διδάσκαλος περιεμάζευσε τούς μικρούς του μαθητάς».

Διαρκοῦντος τοῦ Βαλκανικοῦ πολέμου τά ὑποχωροῦντα ἐθελοντικά τάγματα καί οἱ Μουσουλμάνοι πρόσφυγες εἶχον λεηλετήσῃ τά χωρία τῆς περιφερείας Διδυμοτοίχου, Τιτόρκιοϊ, Κερασοῦλι, Βουλγάρκιοϊ, Ἐσάκιοϊ, Κορνοφωλιά. Πρίν ἤ πέσῃ ἡ Ἀνδριανούπολις κατεστράφησαν τά χωρία Ρίζια, Τσερέκ-κιοϊ, Καδίν-κιοϊ, Ἀρναούτ-κιοϊ καί Μαράσια· ἐπίσης τό Μουσουμπεϊλῆ, Δογάντζα, Ἀλεπλῆ καί Ἀϊβαλῆ. Τό Ἀλμαλῆ τῶν Μαλγάρων, τό Μαχμούτ-κιοϊ καί ἡ Γραβούνα ἐπυρπολήθηκαν· τήν αὐτήν τύχην ὑπέστη καί ἡ Χριστιανική συνοικία τῆς Κεσσάνης. Ἐννοεῖται, ὅτι φόνοι μεμονωμένοι ἤ σφαγαί καθ’ ὁμάδας συνώδευον τάς καταστροφάς. Ἄτακτοι ἀποβιβασθέντες τῇ 26 Ἰανουαρίου 1913 διά πολεμικοῦ εἰς τό Οἰκονομειό ἔσφαξαν τό πλεῖστον τῶν ἀνδρῶν, τακτικός δέ στρατός ἀποσταλείς ἐπετέθη κατά τῶν γυναικῶν. Ὅμοια συνέβησαν ἐν Ἐξαστέρῳ καί Γιαλοῖς.

Ὁ Ἀκκά–Κιουνδούζ, ὁ Τοῦρκος ποιητής, περί τοῦ ὁποίου ὡμιλήσαμεν ἀνωτέρω, ἐκαυχᾶτο ὅτι ἦτο ἔγγονος τοῦ Ἀττίλα. Πράγματι εἰσβολήν Οὕννων ἀναπαρίστα ἡ περί τά τέλη τοῦ β΄ Βαλκανικοῦ πολέμου ἀνακατάληψις τῆς Θράκης ἀπό τόν Τουρκικόν στρατόν. Ἄτακτοι καί τακτικοί, στρατιῶται καί πρόσφυγες ἐπέδραμον τήν χώραν δῃοῦντες, καταστρέφοντες, πυρπολοῦντες καί φονεύοντες. Τά Μάλγαρα καί τά χωρία Μαλγάρων καί Χαριουπόλεως κατεστράφησαν, εἰς πολλάς δέ χιλιάδας[19] ἀνέρχονται οἱ φονευθέντες ἤ ἄλλως ἀπολεσθέντες. Κατεστράφησαν ἐπίσης τά χωρία τῆς περιφερείας Οὐζούν-Κιοπρού-Δερβινάκι, Δερέκιοϊ, Κίρ-κιοϊ, Δογάν-κιοϊ, Μαστανάρ καί Σουμπάσ-κιοϊ. Αἱ γυναῖκες κατέστησαν πάλιν θῦμα ἀχρείων ὀρέξεων· παρθένος πρός ἀποφυγήν τοῦ αἴσχους ἐρρίφθη ἀπό τό παράθυρον· ἠσέλγησαν ἐπί τοῦ ἀσπαίροντος πτώματος. Δέν ἔμεινεν ἀμόλυντος ἡ ὀκταετής ἡλικία, δέν ἔμεινε σεβαστή ἡ ἑβδομηκονταετής. Κτήνη ἡρπάζοντο, γεννήματα ἀφῃροῦντο· ἔκλεπτον ὅ,τι εὕρισκον καί ὅτε οἱ κάτοικοι ἐγυμνώθησαν τελείως, ἐξεβίασαν αὐτούς νά ὑπογράψουν χρεωστικά γραμμάτια.

Παραλλήλως πρός τήν λαϊκήν δῆθεν ἐξέργεσιν ἔβαινε καί ἡ ἐπίσημος κυβερνητική ἐνέργεια.

Κατά τήν ἀνακατάληψιν τῆς Θράκης κατίσχυσεν οἱ Ἕλληνες[20] νά θεωρῶνται ὡς δράσται τῶν Βουλγαρικῶν καταστροφῶν καί ἐκηρύχθησαν ὑπόχρεοι νά ἀνακτίζουν τά ἠρειπωμένα ἰδίᾳ αὐτῶν ἐργασίᾳ καί δαπάναις.

Πᾶς Μουσουλμάνος δηλῶν, ὅτι ἔχασε περιουσίαν, ἐδικαιοῦτο νά ἀποζημιωθῇ ἀπό τά ὑπάρχοντα τῶν Χριστιανῶν. Ἁπλῆ καταγγελία ἐπί παροχῇ συνδρομῆς εἰς τόν ἐχθρόν, ἐπί παρεκτροπῇ κατά Μουσουλμάνου ἤ ἐπί ἀποκρύψει ὅπλων ἤρκει πρός σύλληψιν ἤ φυλάκισιν αὐτῶν. Αἱ κατά Χριστιανῶν δίκαι ἐξεκαθαρίζοντο διοικητικῶς, ἀλλά καί ὅτε παραπέμποντο εἰς τά δικαστήρια, κάθε Μουσουλμάνος ἐθεώρει καθῆκον του νά συντείνῃ εἰς τήν καταδίκην αὐτῶν, ἔστω καί διά ψευδομαρτυρίας. Θανατικαί ἐκτελέσεις Χριστιανῶν ἔγιναν εἰς διάφορα μέρη. Αἰκίαι καί ραβδισμοί ἦσαν ἡ μᾶλλον πρόχειρος δικονομία.

Μάστιξ ἀληθής κατέστη ἡ ἐπιτροπή ὑπέρ τοῦ στόλου καί αἱ ὑποεπιτροπαί της·  ἡ δῆθεν ἑκουσία φορολογία ἦτο βιαία καί αὐτόχρημα ληστρική.

Ἡ ἀρχή ἐγκαθίστα τούς Μουσουλμάνους πρόσφυγας εἰς τάς χριστιανικάς οἰκίας·  ἐφέροντο δέ οὗτοι κατά τοιοῦτον τρόπον, ὥστε οἱ ἰδιοκτῆται ἔμενον ἄστεγοι.

Ἐκλήθησαν ὑπό τά ὅπλα οἱ ἄγοντες ἡλικίαν 19-30 ἐτῶν·  οἱ στρατολογούμενοι ἐστέλλοντο ἄνευ ἐνδυμάτων καί τροφῆς νά κτίζουν Μουσουλμανικά χωρία ἤ νά ἀσχολοῦνται εἰς ἄλλα καταναγκαστικά ἔργα· 10 ο)ο μόνο  ἀπό τούς καλουμένους ἠδυνήθησαν νά πληρώσουν τό ἀπαιτούμενον ἀντισήκωμα πρός ἀπαλλαγήν.

Ὑπό τήν διοίκησιν ταύτην οἱ Ἕλληνες ἀποκλειόμενοι πάσης ἐργασίας, μή δυνάμενοι νά ἐξέρχωνται εἰς τούς ἀγρούς, προσβαλλόμενοι ἀπό κακοποιούς εἰς τάς πόλεις, χωρία καί κατ’ οἶκον ἀκόμη, κατακλυζόμενοι ἀπό ἑκατοντάδας καί χιλιάδας φανατικῶν καί πειναλέων προσφύγων, ληστευόμενοι ἀπό λῃστάς καί πολίτας, ἀπό ἰθαγενεῖς καί ξένους, ἀπό ἰδιώτας καί ἐπισήμους, ἐνόησαν, ὅτι πλέον δι’ αὐτούς δέν θά ὑπῆρχε βίος ἀνθρώπων εἰς τήν χώραν ἐκείνην, τήν ὁποίαν, Ἑλληνικήν μέχρι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ἐζήτουν οἱ Τοῦρκοι νά καταστήσουν Τουρανικήν.

Κατά τήν ψυχολογικήν ταύτην στιγμήν ἀνεφάνησαν αἱ συμμορίαι·  πνοή ἀγρία ἐκ νέου διῆλθε διά τῆς χώρας·  φόνοι, ἐπιθέσεις, νυκτερινοί πυροβολισμοί, ἀναστατώσεις οἴκων, συνοικιῶν καί χωρίων·  ἔξαλλος ὁ Ἑλληνικός λαός ἐκινεῖτο εἰς μετανάστευσιν, καθ’ ἥν στιγμήν καί αἱ ἀρχαί ἀπορρίπτουσαι τά προσωπεῖον διέτασσον τήν ἐκκένωσιν τῶν Χριστιανικῶν χωρίων μέ τήν πρόφασιν, ὅτι ἡ Κυβέρνησις δέν ἠδύνατο νά συγκρατήσῃ τήν τάξιν.

Τοιαύτη ἔγινεν ἡ ἀπέλασις τῶν Ἑλλήνων[21] τῆς Θράκης εἰς Ἑλλάδα κατά τό 1914.

Τά αὐτά μέσα, τά αὐτά σχέδια, αἱ αὐταί σκέψεις ἐπροκάλεσαν τά ἴδια ἀποτελέσματα εἰς τήν Μ. Ἀσίαν. Μέ τήν διαφοράν, ὅτι ἐκεῖ ὅλα ἦσαν συστηματικώτερον ὠργανωμένα, διότι εἰς τήν χώραν ταύτην, ὅπου τόσα Εὐρωπαϊκά συμφέροντα εὑρίσκοντο ἐκτεθειμένα, ἡ ταχύτης ἐθεωρεῖτο ἐπιβεβλημένη.

Καί ἐνταῦθα προηγήθησαν καταδιώξεις, συλλήψεις, προφυλακίσεις καί ἰδίως τό μποϋκότ. Τό 1913 ἦτο ἔτος πλέον ἤ ἀνήσυχον, τό 1914 ἀνέτειλεν ὑπό τούς χειροτέρους οἰωνούς. Ὁ οἰκονομικός ἀποκλεισμός ἐμαίνετο κατά τό ἔαρ τοῦ ἔτους ἐκείνου. Αἴφνης διά συνδυασμοῦ ταχείας καί συγχρόνου ἐνεργείας διοικήσεως, ἀστυνομίας, χωροφυλακῆς, συμμοριῶν ὠργανωμένων, ἐγχωρίων Μουσουλμάνων, μεταναστῶν τῆς σερβικῆς Μακεδονίας ἡ δυτική Μ. Ἀσία, ἰδίᾳ δέ ἡ περιοχή τῆς Σμύρνης, κατέστη, ἀνάστατος εἰς διάστημα ἑνός ἤ δύο μηνῶν (Μάϊος-Ἰούνιος), Ἠρημώθη ἡ Ἐρυθραία, τά νησίδια τοῦ κόλπου, ἡ παραλία  τῆς Φωκαίας καί ἡ περιοχή τῆς Περγάμου. Πανικόβλητοι οἱ Ἕλληνες τῶν εἰρημένων μερῶν, ἐγκαταλείψαντες πατρίδα καί περιουσίαν, ἔτρεχον γυμνοί καί τῶν πάντων στερούμενοι εἰς τήν παραλίαν ζητοῦντες πλοῖα διά νά καταφύγουν εἰς τήν Ἑλλάδα. Τά γεγονότα ἔλαβον τήν μορφήν σφαγῆς εἰς τό Σερέκιοϊ, Φώκαιαν καί Ἐγγλεζονῆσι.

Ὁ θόρυβος, τόν ὁποῖον ἐπροκάλεσαν τά Σμυρναϊκά, ἐτάραξεν τήν Ὀθωμανικήν κυβέρνησιν. Μετέβη εἰς Σμύρνην ὁ Ταλάτ, ὑπουργός τότε τῶν Ἐσωτερικῶν, διά νά καταστείλῃ τάς ταραχάς. Συνεπλήρωσεν, ἐννοεῖται, τήν καταστροφήν καί ἐπανελθών ἐξέθεσεν εἰς τήν Βουλήν τά μέτρα, τά ὁποῖα ἔλαβε πρός ἐπαναφοράν τῆς τάξεως. Τά γενόμενα, εἶπε, ἦσαν συνέπεια τῆς εἰσροῆς εἰς τά μέρη ἐκεῖνα ἑκατοντάδων χιλιάδων Μουσουλμάνων τῆς Μακεδονίας,[22] ἐξαναγκασθέντων εἰς μετανάστευσιν.  

4. Ο Ἱερός πόλεμος κατά τῶν ἐν Τουρκίᾳ Ἑλλήνων

Τό πρῶτον κατά τῶν Ἑλλήνων κτύπημα εἶχε δοθεῖ πρό τοῦ πολέμου. Ὡς ἐξεθέσαμεν ἀνωτέρω διά μακρῶν,[23] κατά τό πρῶτον ἥμισυ τοῦ 1914 ἔτους, 250 χιλ. Ἑλλήνων ἐξεδιώχθησαν, κατεσχέθη ἡ περιουσία των καί ἔγινε βῆμα τελεσφόρον διά τόν ἐκτουρκισμόν τῆς Θράκης καί τῆς Σμυρναϊκῆς περιοχῆς. Ἀλλά τοῦτο δέν ἦτο ἀρκετόν· τό ἔργον θά εἶχε μίαν διάρκειαν τοὐλάχιστον δεκαετῆ, κατά τό διάστημα δέ τοῦτο τό πρόγραμμα τῆς ἐθνογραφικῆς ἀλλοιώσεως θά ἐπεδιώκετο ἐμμόνως μέ διαφοράν ἐντάσεως μόνο κατά καιρούς · ὁ Ἑλληνισμός περιοριζόμενος ἐν τέλει εἰς τάς μεγάλας πόλεις θά ἀπετέλει ἀσήμαντον μειονότητα, διά δέ τούς ἀπομένοντας θά ἐξήρκουν τά διάφορα διοικητικά καί οἰκονομικά μέτρα τῆς κυβερνήσεως· οἱ πλούσιοι, κατά τήν ἀποδιδομένην εἰς τόν Ἐνβέρ φράσιν, θά ἐγίνοντο πτωχοί, οἱ πτωχοί ζητιάνοι καί ὅλοι ὁμοῦ, πλούσιοι καί πτωχοί, δοῦλοι καί ὑπηρέται τῶν Τούρκων.

Ἡ πρώτη τῶν Ἑλλήνων ἀπέλασις εἶχε παρουσιάσῃ τό ἑξῆς ἄτοπον, ὅτι ὅσα κατώρθωσαν οἱ ἐκδιωχθέντες νά ἐξαγάγουν ἀπετέλεσαν ζημίαν εἰς τήν Τουρκίαν, οἱ μεταβάντες δέ εἰς Ἑλλάδα κατέστησαν τό μᾶλλον φιλοπόλεμον ἐκεῖ στοιχεῖον, πρόθυμοι νά ἀποτελέσουν τήν πρωτοπορείαν τοῦ στρατοῦ, ὅστις θά ἐξεδικεῖτο τά δεινοπαθήματα τῶν Ἑλλήνων.

Κατά τό πρῶτον ἀνθελληνικόν κίνημα ἐπροτάθη ἡ δικαιολογία, ὅτι ἕνεκα τοῦ Βαλκανικοῦ πολέμου καί τῶν Μουσουλμανικῶν μεταναστεύσεων εἶχεν ἐξαγριωθῇ ὁ Τουρκικός πληθυσμός καί ὅτι τό ρεῦμα δέν ἦτο ἱκανή πλέον ἡ κυβέρνησις νά ἀναστείλῃ.

Μετά τόν πόλεμον ἡ κατά τῶν Δαρδανελλίων ἀπόπειρα ἀπετέλεσε δικαιολογίαν σπουδαιοφανεστέραν·  οἱ Ἕλληνες, ἔλεγον, ἐνήργουν κατασκοπείαν ὑπέρ τῆς Συννενοήσεως[24] καί ἑπομένως ὤφειλον νά ἀπομακρυνθῶσιν ἀπό τά παράλια χάριν τῆς σωτηρίας τοῦ κράτους. Ἀλλά καί ἐκεῖ, ὅπου οἱ κάτοικοι ἦσαν ὅλως ἀθῶοι, ἔπρεπε νά ἐγκαταλείψουν οὗτοι τά μέρη των, διότι ἡ κυβέρνησις, ἐλέγετο, δέν ὤφειλε νά ἀφίσῃ αὐτούς ἐκτεθειμένους ἐντός τῆς πολεμικῆς ζώνης ὑπό τό διασταυρούμενον πῦρ τῶν ἐμπολέμων.

Ἡ χερσόνησος λοιπόν τῆς Καλλιπόλεως, τά παράλια τῆς Προποντίδος καί οἱ νῆσοι αὐτῆς, ζώνη δηλαδή Ἑλληνική μέ ἀκμάζοντα πληθυσμόν ἦτο καιρός νά ἐρημωθῇ.

Εἷς καί ὁ αὐτός τρόπος, ἀπαράλλακτος σχεδόν μέχρι τῶν λεπτομερειῶν, ἐφηρμόσθη εἰς ὅλα τά μέρη, προδίδων γενικάς καί ταυτοσήμους ὁδηγίας. Αἱ ἀρχαί ἔταττον τόσον βραχεῖαν προσθεσμίαν εἰς τούς κατοίκους, ὥστε δέν ἐπρόφθανον οὗτοι νά παραλάβουν τι·  συνέρρεον πανταχόθεν οἱ Μουσουλμάνοι χωρικοί ἐπί τῇ ὀσμῇ τῆς λείας καί τήν στιγμήν, καθ’ ἥν ἤρχιζεν ἡ λεηλασία, ἐτίθεντο εἰς κίνησιν οἱ κάτοικοι. Γέροντες καί παιδία, τῶν ὁποίων υἱοί καί πατέρες εὑρίσκοντο ἐν Ἀνατολῇ εἰς τά ἐργατικά τάγματα, γυναῖκες καί παρθένοι ὠθούμενοι ἀπό χωροφύλακας, μαστιγούμενοι ἀπό ἀστυνόμους, ἐν μέσῳ θρήνων καί ἀλαλαγμῶν ἐρρίπτοντο καί ἐσωρεύοντο φύρδην μίγδην ὡς ἄψυχα ἀντικείμενα ἤ ὡς θηράματα ἀσπαίροντα ἐντός τῶν φορτηγίδων, αἵτινες ὡδήγουν ἀνεξαρτήτως καιροῦ, ἐν τρικυμίᾳ ἤ ὑπό βροχήν τό θρηνῶδες ἐμπόρευμα εἰς Πάνορμον, «λιμένα τῆς εἰσαγωγῆς τῶν προσφύγων» κατά τήν ἔκφρασιν Μητροπολιτικῆς ἐκθέσεως. Ἐκεῖ ἔμενον ἀναμένοντες σειράν ἐπί ἡμέρας χωρίς τροφήν καί σκέπασμα, χωρίς στέγην καί ἀνάπαυσιν. Οἱ ἐκτοπιζόμενοι ἐθεωροῦντο οἱονεί ἐστιγματισμένοι καί οὐδείς ἐτόλμα νά πλησιάσῃ αὐτούς· ἄλλως ἐκινδύνευε νά συμπεριληφθῇ μεταξύ των. Καί ὅταν ἐπί τέλους ἔφθανεν ἡ ἡμέρα τῆς ἀναχωρήσεως, ἐξαντλημένοι καί νοσοῦντες ὅλοι συνωθοῦντο ἀσφυκτικῶς εἰς τό τραῖνον πρός τό Βαλίκεσερ·  βρέφος ἐν ταῖς ἀγκάλαις τῆς μητρός ἀπέθανεν ἐξ ἀσφυξίας, ἡ δέ γυνή ἐκείνη, ἀφ’ οὗ ἐθρήνησεν ἐπί τινα ὥραν, τό ἔρριψεν ἀπό τήν θυρίδα. Μία τοιαύτη συνοδεία Ἑλλήνων συνήντησεν ἐν Πανόρμῳ μίαν ἄλλην οἰκτροτέραν, Ἀρμενικήν ταύτην·  καί οἱ Χριστιανοί ἐκεῖνοι ἀπαγόμενοι ἐπί σφαγήν παρεκάλουν τούς ἄλλους νά τούς δεχθοῦν εἰς τήν Ὀρθοδοξίαν διά νά μεταβοῦν εἰς τήν Ἑλλάδα. Ὡσεί ὑπῆρχεν Ἑλλάς τότε·  ὡς εἰ ἠδύνατο νά ἔχῃ ὑπόστασιν ἔθνος, τό ὁποῖον εὕρισκε τόν τρόπον νά διαιρεθῇ ἀδιαλλάκτως καθ’ ἥν ὥραν διεξήγετο παγκόσμιος ἀγών περί ζωῆς ἤ θανάτου. Ὅταν ἔφθανον αἱ συνοδεῖαι εἰς Βαλίκεσερ, ἐχωρίζοντο εἰς ὁμάδας ἐκ 2-10 οἰκογενειῶν, ἀπαγομένας ἐφ’ ἁμάξης ἤ καί πεζῇ εἰς Τουρκοχώρια ἀπέχοντα ὥρας ὁλοκλήρους, ὅπου οὐδείς ἔδιδέ τι εἰς αὐτούς, ἐμφανιζόμενοι δέ εἰς τούς δρόμους ὑβρίζοντο καί ἐλιθοβολοῦντο ἀπό τούς Μουσουλμανόπαιδας. «Μοί διηγήθησαν, λέγει ἡ ἀπό 17 Ἰουλίου ἔκθεσις τοῦ Μητροπολίτου Καλλιπόλεως Κωνσταντίνου, ὅτι ὅταν βόσκοντες ὡς ζῷα ἔχοντα δεμένον τόν πόδα ἀνακαλύψωσι κόκκον πεσόντα κατά τήν συγκομιδήν, ἐπιτίθενται κατ’ αὐτοῦ ἐν διαπληκτισμῷ ὡς ἐρίζονται ὄρνεα.» Ὅμιλος γυναικῶν, διηγεῖται ὁ αὐτός ἐν τῇ ἀπό 17 Σεπτεμβρίου ἐκθέσει του, ἐκ τοῦ χωρίου Ἀγγελοχωρίου ἀπετάθησαν πρός ἀνώτερον Γερμανόν ἀξιωματικόν ἐν Βαλίκεσερ ζητοῦσαι ἄρτο. Ὁ Μουχτάρης, διαταχθείς παρ’ αὐτοῦ νά μεταβῇ ἐπ’ ὀνόματί του εἰς τόν Μουτεσαρίφην, ἐφυλακίσθη παρά τοῦ τελευταίου. Καί ἀπεφυλακίσθη μέν ὁ Μουχτάρης τῇ ἐπεμβάσει τοῦ ἀξιωματικοῦ, ἀλλ’ ὁ Τοῦρκος διοικητής ἐξοργισθείς διέταξε νά διασπείρουν τούς ἐκτοπισμένους εἰς τά Τουρκικά χωρία, ὅπου τούς ἀνέμενε πεῖνα, περαιτέρω ἐξάντλησις, ἐξανθηματικός τύφος καί θάνατος ἄνευ κηδείας.

Αἴφνης διεδόθη, κατόπιν δέ ἀνεκοινώθη ἀπό τάς διοικητικάς ἀρχάς, ὅτι ἐπετράπη ἡ ἐπάνοδος τῶν ἐκπατρισθέντων. Εἰς Μιχαλῆτσι καί Κρεμαστήν οἱ Χριστιανοί περιχαρεῖς μετέβησαν εἰς τό διοικητήριον, ἀνεπέμφθησαν δεήσεις εἰς τόν Ὕψιστον καί ἀντήχησαν ζητωκραυγαί ὑπέρ τοῦ Σουλτάνου. Παντοχόθεν ἀπό τά διάφορα χωρία κατήρχοντο χιλιάδες Χριστιανῶν ἐν ἀγαλλιάσει εἰς κέντρα, ὅπως ἡ Προῦσα καί Πάνορμος, διά νά λάβουν τήν πρός τάς ἑστίας των ὁδόν. Νέα ὅμως ἀπροσδόκητος ἀνακοίνωσις ἀπηγόρευε τήν ἐπιστροφήν·  ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι δέν ἀνεχώρησαν, ὤφειλον νά μείνουν·  οἱ ἐν ὁδῷ νά ἐπιστρέψουν εἰς τόν τόπον τῆς ἐξορίας των·  οἱ ἐπιστρέψαντες ἐξεδιώχθησαν ἐκ νέου. «Ταῦτα μέ σπαραγμόν καρδίας γνωρίζων τῇ Ἐκκλησίᾳ, γράφει ὁ Προύσης Δωρόθεος, ἀναμένω διαταγάς καί ὁδηγίας, ἀλλά πρό παντός ἄρτον διά τούς πεινῶντας.» Ἀναγγέλλων τά αὐτά ὁ Κυζίκου Κωνσταντῖνος προσαναγγέλλει καί τήν ἐκκένωσιν τῆς Μηχανιῶνος πλησίον τῆς Περάμου. Ἦτο καί τοῦτο εἷς ἐκ τῶν διαφόρων τρόπων, οἱ ὁποῖοι ἐπενοοῦντο, ὡς παρετηρήθη, διά νά καταστῇ πικροτέρα ἡ τύχη τῶν θυμάτων.

Ἐν Θράκῃ ἀφ’ ἑτέρου ἔγινε μία ἀπόπειρα κατά τοῦ γενικοῦ διοικητοῦ Ἀδριανουπόλεως Χ΄΄ Ἀδίλ, καθ’ ἥν αὐτός οὐδέν ἔπαθεν, ἀλλ’ ἐτραυματίσθη ὁ θερμαστής καί ἐφονεύθη ὁ υἱός του. Ὁ γενικός διοικητής, αἰσθανόμενος τό κατ’ αὐτοῦ μῖσος τῶν Ἑλλήνων, ἐθεώρησεν αὐτούς ὡς τούς πιθανωτέρους δράστας. Εἰς ἐκδίκησιν λοιπόν διέταξε τήν ἐκκένωσιν ὅλης τῆς ἐκκλησιαστικῆς περιοχῆς Βιζύης καί μέρους τῆς ἐπαρχίας 40 Ἐκκλησιῶν. Χωροφύλακες, ἀστυνόμοι καί συμμορίαι ἐπλημμύρισαν τάς ἀνθούσας κοινότητας τῶν εἰρημένων μερῶν καί οἱ κάτοικοι ὡδηγήθησαν εἰς Ἡράκλειαν καί ἐκεῖθεν ἐπί ἱστιοφόρων εἰς Πάνορμον ἵνα συναντήσωσιν ἐκεῖ τούς ἀδελφούς των τῆς Μ. Ἀσίας. Οὗτω 19.000 περίπου Ἑλλήνων πάλιν διενεμήθησαν ἀνά δέκα οἰκογενείας σποράδην εἰς τά Τουρκικά χωρία, καταδικασμένοι νά μή μετακινηθοῦν ἀπό τά μέρη, εἰς τά ὁποῖα ὡρίσθη νά παραμένουν καί νά ἐξαφανισθοῦν.

Ὅπως τά πρόσωπα τῶν ἐκτοπιζομένων ὑφίσταντο νομικόν τι στιγματισμόν, μή δυνάμενα νά ἔλθουν εἰς ἐπικοινωνίαν μετ’ ἄλλων καθ’ ὁδόν καί νά ἐκλέξουν ἤ νά μεταβάλλουν κατοικίαν, οὗτω καί ἡ περιουσία αὐτῶν ἀπετέλεσεν ἰδιαιτέραν τινά κατηγορίαν κατά τό νομοθετικόν διάταγμα «περί ἐγκαταλειφθείσης ὑπό τῶν ἐκτοπισθέντων περιουσίας καί περί τῶν ἀπαιτήσεων καί χρεῶν αὐτῶν», τό ὁποῖον ἐδημοσιεύθη ὑπό ἡμερομηνίαν 13 Σεπτεμβρίου 1915. Κατά τό ἄρθρον 2 τοῦ εἰρημένου νόμου τά κτήματα τῶν ἐκτοπισθέντων μεταγράφονται, τά μέν βακουφικά εἰς ὄνομα τοῦ ὑπουργείου Ἐβκάφ, τά δέ ἄλλα εἰς ὄνομα τοῦ ὑπουργείου τῶν Οἰκονομικῶν. Τά κτήματα ταῦτα δύνανται νά μεταβιβασθῶσι δωρεάν εἰς πρόσφυγας, Μουσουλμάνους ἐννοεῖται.[25] Συμφώνως πρός τό  ἄρθρον 1 καί 3 οἱ ἐκτοπισθέντες δέν ἔχουν τήν διαχείρισιν τῆς περιουσίας των. Οὔτε δύνανται νά παρίστανται ἐπί δικαστηρίου, ἔστω διά πληρεξουσίου. Εἰς κάθε τόπον συνιστᾶται ἐπιτροπή, τῆς ὁποίας ὁ πρόεδρος εἰσπράττει καί παραλαμβάνει μετρητά, κινητά καί ἀπαιτήσεις·  ὁ πρόεδρος ἔχει τήν ἐνεργητικήν καί παθητικήν νομιμοποίησιν· ἁρμόδιον δικαστήριον διά τάς ἀγωγάς κατά τῶν ἐκτοπισθέντων εἶναι τό τῆς κατοικίας, ἐξ ἧς ὁ ἐκτοπισμός καί εἰς τήν ὁποίαν οὗτοι δέν δύνανται νά ἐπανέλθουν. Πώλησις γενομένη 15 ἡμέρες πρό τοῦ ἐκτοπισμοῦ, εἰκονική ἤ μέ ὑπέρογκον βλάβην, ἀκυροῦται δικαστικῶς. Ἐκ τῆς περιουσίας πληρώνονται τά χρέη τοῦ ἐκτοπισθέντος ἐπί τῇ βάσει πίνακος συντασσομένου ἀπό τήν ἐπιτροπήν, διαβιβαζομένου εἰς τό δικαστήριον διά τῆς εἰσαγγελείας καί ἐπικυρουμένου παρ’ αὐτοῦ. Τό περίσσευμα ἐκ τοῦ τμήματος τῆς κινητῆς περιουσίας, ἥτις ὀφείλει νά πωληθῇ, κατατίθεται εἰς τό δημόσιον ταμεῖον ἐπ’ ὀνόματι τῶν ἰδιοκτητῶν. Διά νά ἐκτιμήσωμεν δεόντως τήν διάταξιν ταύτην δέν πρέπει νά λησμονήσωμεν, ὅτι εἰς τάς ἐπιτροπάς παρεδίδετο τό ὑπολειπόμενον μετά τήν ἀπαραίτητον εἰς κάθε ἐκτοπισμόν λεηλασίαν καί καταστροφήν, ἡ δέ δημοπρασία διά τῶν ἐπιτροπῶν ἐγίνετο κατά τρόπον σκανδαλωδέστατον.[26] 

Εἰς ἕν χωρίον τῆς Προύσης[27] ἐπετράπη εἰς τούς χωρικούς νά συλλέξουν τούς καρπούς τῶν ἰδίων των κτημάτων μέ ἡμερομίσθιον 3-5 γροσίων. Ἐν Κεψούτ δέ οἱ ἐκπατρισθέντες ἐκ Νεοχωρίου ἔλαβον τήν ἄδειαν νά ἐργάζωνται εἰς τούς Τουρκικούς ἀγρούς, λαμβάνοντες ἐκτός τῆς τροφῆς οἱ μέν ἄνδρες 3 1)2 γρόσια ἡμερομίσθιον, αἱ δέ γυναῖκες 2 1)2. Ἀλλ’ ὁ μουδίρης εἰσέπραξε καί κατεκράτησε τά ἡμερομίσθια διά νά τά δώσῃ, ὅπως ἔλεγε, τόν χειμῶνα, ὁπότε δέν θά ὑπῆρχον ἐργασίαι.

Τῇ 22 Ἰουλίου 1916 ἐδημοσιεύθη ὡς νομοθετικόν διάταγμα ἄρθρον πρόσθετον εἰς τό ἀνωτέρω ἐκτεθέν διάταγμα περί ἐγκαταλειφθεισῶν περιουσιῶν κτλ. Κατά τό ἄρθρον τοῦτο δύναται ὡς βοήθημα εἰς τούς ἐκπατρισθέντας νά δοθοῦν κτήματα ἀκληρονόμητα καί γαῖαι δημόσιοι εἰς τόν τόπον τῆς νέας των ἐγκαταστάσεως. Ἡ διάταξις ἀφορᾷ τούς Ἀρμενίους, τῶν ὁποίων τό πλεῖστον ἐν τούτοις κατά τήν ἐποχήν ἐκείνην δέν εὑρίσκετο πλέον ἐν ζωῇ.

Ἡ κυβέρνησις πρός δικαιολογίαν τῶν πράξεών της διϊσχυρίσθη, ὅτι κάτοικοι τινες προέβησαν εἰς πράξεις κατασκοπείας, ὅτι διετέλουν εἰς συνεννόησιν μέ τόν ἐχθρόν καί ὅτι ἐπρομήθευον βενζίνην καί τρόφιμα εἰς τά συμμαχικά ὑποβρύχια.

Τήν κατηγορίαν ταύτην δέν ἀξίζει κἄν τόν κόπον νά ἐξετάσῃ τις. Περί τῆς ἀληθείας αὐτῆς οὐδεμία μέχρι σήμερον προσήχθη ἀπόδειξις. Τοὐναντίον ἡ κυβέρνησις, προσθέτουσα νέαν τινά δῆθεν δικαιολογίαν πρός ἐνίσχυσιν τῆς πρώτης, εἰς τήν ἀναμφισβήτητον ὁμολογίαν τοῦ ἐγκλήματος καί τῆς κακοβούλου αὐτῆς προαιρέσεως. Διότι διϊσχυρίσθη, ὅτι ἡ ἐξουσία, διαρκουσῶν τῶν πολεμικῶν ἐνεργειῶν, μή δυναμένη νά διακρίνῃ ἐνόχους καί ἀθώους καί θέτουσα ὑπέρ πᾶν ἄλλο τήν σωτηρίαν τοῦ κράτους, προέβη εἰς τόν ἐκτοπισμόν ὁλοκλήρων πληθυσμῶν, ἵνα ἀπαλλαγῇ τῶν ἐπιζημίων συνεπειῶν ἐξ ὑποτιθεμένων πράξεων ὀλίγων τινῶν ἀτόμων. Ἐπανελήφθη δηλαδή καί ἐνταῦθα ἐκεῖνο, τό ὁποῖον ἐγίνετο ἐναντίον τῶν Ἀρμενίων. Ἡ κυβέρνησις δι’ ἄλλων μέν μέσων, κατ’ ἐπίφασιν ἐλαφροτέρων, ἀλλ’ ἐξ ἴσου ἀσφαλῶν, ἐζήτει καί εἰς τήν Προποντίδα καί τά στενά νά ἐξοντώσῃ καί ἄλλο στοιχεῖον, μή Τουρκικόν, ἐφευρίσκουσα προφάσεις καί παρασκευάζουσα δικαιολογίας ἐκ τῶν ὑστέρων. Ἄλλως εἰς τί ἔπταιον καί τί κακόν κατά τοῦ κράτους θά διέπραττον οἱ γέροντες καί ἀσθενοῦντες. αἱ γυναῖκες καί τά βρέφη, τά κτίρια καί αἱ γαῖαι, ἡ τιμή καί ἡ περιουσία, ἡ θρησκεία καί ἡ ἐθνικότης, καθ’ ὧν ὅλων ἐμαίνοντο τά κυβερνητικά ὄργανα; Καί κατά τί διέφερεν ἡ τύχη ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι ἀπεμακρύνοντο ὄχι ἕνεκα κατασκοπείας, ἀλλά χάριν προστασίας δῆθεν κατά τῶν ἀφεύκτων κινδύνων, οὕς θά διέτρεχον ὑπό τό πῦρ τῶν ἐμπολέμων;

Ἑλληνισμός ἀκμαῖος, δυνάμενος ὑπό ἔποψιν πλησθυσμοῦ, πλούτου καί ἀναπτύξεως νά παραβληθῇ πρός τήν Σμυρναϊκήν παραλίαν, ἤκμαζεν εἰς τόν Πόντον·  δέν ἔλειπον δέ καί ἐδῶ προσχήματα διά νά δικαιολογηθοῦν ἐξαιρετικά μέτρα ἐκ μέρους τῶν ἀρχῶν, ἰδίᾳ τῶν στρατιωτικῶν, διότι λόγῳ τῆς συνεχοῦς δράσεως τοῦ Ρωσσικοῦ στόλου τῆς Μαύρης Θαλάσσης καί τά μέρη ἐκεῖνα ἠδύναντο νά θεωρηθοῦν ὡς πολεμική ζώνη, τά δέ βουνά εἶχον καταστῇ τό καταφύγιον ὡπλισμένων φυγοστράτων, ἀλλ’ ὄχι Χριστιανῶν μόνον, διότι μεταξύ αὐτῶν εὑρίσκετο καί μέγας ἀριθμός Τούρκων στρατευσίμων. Ὁ ἐπικρατῶν χειμών ἦτο πρόσφορος διά τόν ἐπιδιωκόμενον σκοπόν τῆς ἐξοντώσεως, αἱ δ’ ἡμέραι κατάλληλοι.[28]

Τῇ 27 λοιπόν τοῦ Δεκεμβρίου τοῦ ἔτους 1916, ἡμέρᾳ Κυριακῇ, τρίτῃ τῶν Χριστουγέννων, συνελήφθησαν ἐν Ἀμισῷ οἱ ἐγκριτώτεροι τῶν πολιτῶν.

Εἰς τούς συλληφθέντας δέν ἐπετράπη νά συγκοινωνήσουν μέ ἄλλους ἤ νά παραλάβουν ἐφόδια, ἀλλά τήν ἐπαύριον ὄρθρου βαθέως ἐστάλησαν εἰς τό ἐσωτερικόν.

Τήν αὐτήν ἡμέραν ἡ πόλις ἐπολιορκήθη ἀπό στρατόν, οἱ δέ κάτοικοι τοῦ Καδή-κιοϊ, λαϊκῆς συνοικίας τῆς πόλεως, προσκληθέντες εἰς τήν πλατεῖαν διά νά λάβουν γνῶσιν ἀνακοινώσεων τοῦ πασᾶ, συνελήφθησαν ὅλοι καί ἐστάλησαν ὑπό συνοδείαν, γέροντες, γυναῖκες καί παῖδες, ἐν συνόλῳ 4000 ψυχαί, εἰς τό ἐσωτερικόν. Ἐν μέσῳ χειμῶνι ὥδευον πεζῇ, διήρχοντο κοιλάδας, ἀνερριχῶντο ὑψώματα, ἄνευ ἄρτου καί ὕδατος, ἄνευ διαλείμματος καί ἀναπαύσεως. Ὥδευον ἐπί 12 ὥρας καί μετά τόν ὕπνον διήνυον δρόμον ἐπί ἄλλας ἴσας ὥρας μέχρι Κάφζας, ὅπου ἔφθασαν  μετά τετραήμερον· καί τό δυστυχές καραβάνιον, προωρισμένον διά τό Τσόρουμ, διεσταυροῦτο καθ’ ὁδόν μέ ἄλλα ὅμοια ἐξ ἄλλων μερῶν, καθ’ ὅσον ἐξεκενοῦτο ὅλη ἡ περιοχή τῆς Ἀμισοῦ, τῆς Πάφρας καί τοῦ Τσαρσαμπᾶ.

Εἰς τάς πόλεις αἱ συλλήψεις ἐξηκολούθουν, τάς δέ νύκτας τά πέριξ βουνά ἐφαίνοντο καταυγαζόμενα ἀπό τά καιόμενα χωρία. Ὅπου δέν διετάσσετο ὁλικός ἐκτοπισμός, ἀπηλαύνοντο οἱ ἄνδρες·  ὅσα χωρία δέν ἐπυρπολοῦντο, παρεδίδοντο εἰς Μουσουλμάνους πρόσφυγας ἐκ Καυκάσου.

Ἥρως τῆς τραγωδίας τοῦ Πόντο ἦτο ὁ στρατιωτικός διοικητής τῆς Ἀμισοῦ Ρεφέτ πασᾶς. Οὗτος ἦλθεν εἰς Ἀμισόν[29] πρό τῶν διωγμῶν, ἦτο δέ κομιστής ὡρισμένων διαταγῶν καί ὁδηγιῶν. Ὁ ἐκεῖ νομάρχης (μουτεσσαρίφης) Μουστάκ βέης ἔλαβε διαταγήν ἀπό τό ὑπουργεῖον τῶν Ἐσωτερικῶν νά μή ἀναμιγνύεται αὐτός, ἀλλά νά χορηγῇ πᾶσαν βοήθειαν κατ’ αἴτησιν τῆς στρατιωτικῆς ἀρχῆς. Συγχρόνως ἀπεστάλη ἀπό τό ὑπουργεῖον τῶν ἐσωτερικῶν ὡς πολιτικός καί ἀστυνομικός ἀπεσταλμένος ὁ Μπαχαεδδίν βέης[30].

Στυγνή τρομοκρατία ἐβασίλευσεν ἐν Ἀμισῷ. Εἰς μίαν μόνην ἡμέραν ἀπηγχονίσθησαν 40 νέοι ὡς φυγόστρατοι. Ἀφ’ οὗ ἔμειναν ἐκτεθειμένοι εἰς κοινήν θέαν, ἤρχισαν νά καταβιβάζουν τά πτώματα·  εἶχον κατέλθη περί τά 12, ὁπότε δύο χανούμισσαι, ἡ μία τοῦ Μπαχαεδδίν, εἰδοποίησαν τούς ἁρμοδίους, ὅτι ἤθελον νά ἴδουν τούς κρεμασμένους·  ἀνεβίβασαν τότε καί τούς 12 εἰς τάς θέσεις των καί οὕτω ἠδυνήθησαν αἱ δύο Ὀθωμανίδες νά ἀπολαύσουν τά θέαμα ἀκέραιον.[31]

Πᾶς τόπος εἶχε νέον τι εἶδος βασάνου·  ἐν Ἀμισῷ ἐφευρέθη ἡ μέθοδος τοῦ λουτροῦ. Οἱ ἐκτοπιζόμενοι εἰσήχθησαν εἰς θερμόν Τούρκικον λουτρόν χάριν καθαριότητος·  ἐξελθόντες ἀπό τό λουτρόν ἀνέμενον ἐπί ὥραν τήν ἀπολύμανσιν τῶν ἐνδυμάτων των·  ἦτο χειμών καί τό θερμόμετρον ἐδείκνυεν 20 βαθμούς κάτω τοῦ μηδενικοῦ· κατόπιν ἐξύρισαν τήν κόμην τῶν λουσθέντων χάριν πάλιν καθαριότητος· καί οἱ ἄνθρωποι οὗτοι εἶχον ὁδεύσῃ τήν προτεραίαν ἐπί 12 ὥρας ἐν μέσῳ χιόνος καί ἐπρόκειτο αὐθημερόν νά κάμουν ὁμοίαν πορείαν. Ἀλλ’ ἡ δοκιμασίαν των δέν εἶχε τελειώσῃ· μετά τό ξύρισμα διετάχθησαν νά γυμνώσουν τά στήθη· ἐμβολιασμός κατά τοῦ τύφου, ἔπειτα κατά τῆς χολέρας· καί ἡ βελόνη ἐβυθίζετο ἀπό σῶμα εἰς σῶμα, προλαμβάνουσα δῆθεν μελλούσας ἀσθενείας καί μεταγγίζουσα ἀσφαλῶς τάς ὑπαρχούσας ἀπό τοῦ ἐνός εἰς τόν ἄλλον.[32]

Τί δ’ ἔπραττον οἱ Γερμανοί, οἱ ὁποῖοι εἶχον στρατιωτικήν ἀποστολήν ἐν Τουρκίᾳ καί διηύθυνον τάς στρατιωτικάς ἐνεργείας ; Πρό τοῦ ἐκτοπισμοῦ τοῦ Καδή-κιοϊ ἡ οἰκογένεια τοῦ Ἰταλοῦ προξένου, τοῦ ὁποίου ἡ σύζυγος ἦτο Ἑλληνίς, ἀπηλάθη ἐξ Ἀμισοῦ εἰς το ἐσωτερικόν. Τήν ἡμέραν τῆς ἀναχωρήσεως γυναῖκες συγγενεῖς καί φίλαι ἔκλαιον· ὁ Γερμανός πρόξενος «τί κλαίουν αὐταί, εἶπεν· ἐντός ὁλίγου ὅλη ἡ Ἀμισός θά φύγῃ.»[33]

Ὁ Dr Scheder ἀνακοίνωσεν εἰς τόν Μητροπολίτην Κερασοῦντος τηλεγράφημα τῆς Γερμανικῆς πρεσβείας, διαλαμβάνον τά ἑξῆς· «ἡ ἐκκένωσις τῆς παραλίας εἶναι μέτρον καθαρῶς στρατιωτικόν. Κατά τήν ἐκκένωσιν δέν πρέπει νά γίνῃ ὑπέρβασις τῶν ὁρίων τῆς στρατιωτικῆς ἀνάγκης. Θά ἐκκενωθῇ ἡ παραλία εἰς βάθος 50 χιλιομέτρων ἐν διαστήματι ἑνός μηνός. Ἕκαστος ἐκ τῶν ἀπελαθησομένων δύναται νά ἐκλέξῃ ἐντός τῆς διορίας ταύτης τήν ἡμέραν τῆς ἀναχωρήσεώς του, ὡς καί τόν τόπον τῆς μελλούσης αὐτοῦ διαμονῆς. Ἕκαστος θά παραλάβῃ μεθ’ αὐτοῦ ὅ, τι καί ὅσα πράγματα θέλει καί δύναται. Αἱ ἰδιοκτησίαι των θά μείνουν ἄθικτοι καί ἀπαραβίαστοι, δικαιοῦνται δέ νά παραδώσωσιν αὐτάς εἰς φύλακα.» Ἄξιον σημειώσεως, ὅτι ὁ Μητροπολίτης Κερασοῦντος ἔλαβεν ὅμοιον τηλεγράφημα τῇ 20 Νοεμβρίου παρά τοῦ Βεχίπ πασᾶ.

Ὑπῆρχον βεβαίως καί μεταξύ τῶν Γερμανῶν ἄνδρες,[34] οἱ ὁποῖοι ἔβλεπον μετά δυσφορίας τά γινόμενα. Ἀλλά καί ἐκ τῶν ἀνωτέρω τηλεγραφημάτων προκύπτει, ὅτι ἡ ἀπόφασις περί τοῦ ἐκτοπισμοῦ τοῦ Πόντου ἦτο ἀπόφασις γερμανοτουρκική. Ἡ Γερμανική πολιτική ἀμειλίκτως ἠκολούθει τήν πολιτικήν τῆς ἐκκαθαρίσεως τῶν Ἑλλήνων ἀπό τῶν παραλίων· ἐπειδή δέ ἀπομάκρυνσις ἀπό τήν θάλασσαν εἰς μέρη καθαρῶς Τουρκικά ἐσήμαινεν ἐξόντωσιν, τήν δέ Γερμανοτουρκικήν ἀπόφασιν ἠκολούθει Γερμανική ἀδιαφορία καί Τουρκική ἐκτέλεσις, ἡ ἐξόντωσις προήγετο ἀκωλύτως.

Τήν Γερμανοτουρκικήν συνοχήν ἀνευρίσκομεν καί εἰς ἄλλην τραγῳδίαν, ἡ ὁποία ἠκολούθησε τά γενόμενα ἐν Πόντῳ.

Κατά τό ἔαρ τοῦ ἔτους 1917 ἐδόθη κατά τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ τό κτύπημα, τό ὁποῖον εἶχε προλάβῃ κατά τό 1914 ἡ ἔντονος γλῶσσα τοῦ πρεσβευτοῦ κ. Πανᾶ πρός τήν Ὑψηλήν Πύλην. Ὁ Γερμανός στρατηγός Λίμαν φόν Σάνδερς ἔδωσε τήν διαταγήν τῆς ἐκκενώσεως τῶν Κυδωνιῶν. Τοῦτο ἐδήλωσεν ὁ ἐν Σμύρνῃ στρατιωτικός διοικητής Σαλαχεδδίν εἰς τόν γενικόν πρόξενον τῆς Ἑλλάδος ἐν Σμύρνῃ Κ. Δημαρᾶν. Τό αὐτό ἐδήλωσεν ὁ Ταλάτ, ὁ γενικός διοικητής Σμύρνης Ραχμῆς καί ὁ ὑποδιοικητής Κυδωνιῶν.

Ἐπί τῇ βάσει κατηγορίας ἐπί κατασκοπείᾳ, ἧς τό ἀνυπόστατον ὁμολογοῦν οἱ Τοῦρκοι καί ἐπί τῇ ὑποθέσει ἐνοχῆς εὐαρίθμων προσώπων, διετάχθη ἡ ἐκένωσις πόλεως Ἑλληνικῆς μέ 23000 κατοίκους, διεκρινομένους ἀνέκαθεν ἐπί πλούτῳ, φιλοπονίᾳ, μορφώσει καί πολιτισμῷ. Ἡ ἱστορική πόλις, ἕν ἐκ τῶν κυριωτέρων κέντρων τῆς Νεοελληνικῆς ἀναγεννήσεως, ἡ πόλις, ἥτις ἀνέθαλεν ἐκ τῆς τέφρας της μετά τήν πρώτην της καταστροφήν τοῦ 1821, ἀνετράπη ἐκ νέου καθ’ ἥν ἐποχήν ἡ ἐπίσημος Ἑλλάς ἐτήρει οὐδετερότητα εἰς τόν πόλεμον.

Συμφώνως πρός τάς συνηθείας ἡ διαταγή ἐδόθη τήν Κυριακήν τῶν Βαΐων καί τό ἔργον συνεπληρώθη τήν ἡμέραν τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς. Οἱ κάτοικοι, γυμνοί καί πεινῶντες, ὡδηγήθησαν πεζῇ εἰς τό ἐσωτερικόν διά νά διασπαροῦν εἰς μέρη Τουρκικά καί ἡ πόλις διηρπάγη ὑπό λῃστῶν, λωποδυτῶν, χωροφυλάκων καί στρατιωτῶν. Ὅ, τι ἀπέμενεν εἰσήχθη ὡς ἐγκαταλελειμμένη περιουσία εἰς τό δημόσιον ταμεῖον, ἐνῷ οἱ κύριοι τῶν περιουσιῶν ἐκείνων ἐσωρεύοντο νεκροί εἰς τούς δρόμους τῆς Ἀνατολῆς συνεπείᾳ τῶν στερήσεων καί τῶν ἀσθενειῶν.

Ἡ ἀπογύμνωσις τῶν Μικρασιατικῶν παραλίων ἀπό τό Ἑλληνικόν στοιχεῖον δέν θά ἦτο πλήρης, ἐφ’ ὅσον ἔμενον ὄρθιαι αἱ κοινότητες Μάκρης (ἀπέναντι τῆς Ρόδου) καί τοῦ παρακειμένου Λειβησίου. Αἱ δύο αὗται κοινότητες διεκρίνοντο ἐπί πλούτῳ καί ἀναπτύξει· συνετήρουν ἐκπαιδευτήρια ἀρρένων καί θηλέων μετά μαθητῶν 1000. Ὁ ἀριθμός τῶν ἐπιστημόνων ἀνήρχετο εἰς πλείονας τῶν 300· πολλοί δ’ ἐξ αὐτῶν διέπρεπον ὡς καθηγηταί ἐν Ἀθήναις, Κωνσταντινουπόλει, Σμύρνῃ, καί Θεσσαλονίκῃ, ἤ ἦσαν συγγραφεῖς ἔργων ἐπιστημονικῶν· ἀπετέλουν δῆλα δή αἱ κοινότητες αὗται ἑστίαν Ἑλληνικήν ἡ ὁποία δέν ἠδύνατο νά διαφύγῃ τό βλέμμα τῆς κυβερνήσεως.

Τό κίνημα ἤρχισεν ἀπό τοῦ Σεπτεμβρίου τοῦ 1914· κατά τήν ἐποχήν ἐκείνην ὁ ἱεροδικαστής καί ὁ πρόεδρος τοῦ στρατολογικοῦ γραφείου, περιηγηθέντες τήν περιοχήν Μάκρης, χωρία ὑπέρ τά 70, ἐκήρυξαν τόν διωγμόν κατά τῶν Ἑλλήνων. Διά τοῦ οἰκονομικοῦ ἀποκλεισμοῦ, διά τῶν συλλήψεων, βασάνων καί δαρμῶν, διά φόνων καί λῃστειῶν ἀναστατωθέντες οἱ χωρικοί συνεκεντρώθησαν πανικόβλητοι εἰς Μάκρην καί Λειβήσιον· ἐλῃστεύθησαν ὅλοι καθ’ ὁδόν, ἐφονεύθησαν πολλοί καί ἠτιμάσθησαν αἱ ἀναρπαγεῖσαι γυναῖκες. Ἐννοεῖται, ὅτι αἱ περιουσίαι αὐτῶν ἐγκαταλείφθησαν εἰς τά χωρία, ὅσοι δέ εἴτε ὑπό τῆ πενίας μαστιζόμενοι, εἴτε καί ὑπό Τούρκων ἐπιτηδείως ὑποκινούμενοι, μετέβησαν νά λάβουν καί νά περιμαζεύσουν τι, δέν ἐπανῆλθον.

Ἐν τῷ μεταξύ ἐκηρύχθη ἡ γενική ἐπιστρατεία· οἱ εἰς στρατεύσιμον ἡλικίαν ἄνδρες ἐστρατολογήθησαν διά τά ἐργατικά τάγματα καί ἀφ’ οὗ εἰργάσθησαν ἐπί τινα καιρόν ἐντός τοῦ νομοῦ Σμύρνης, ἐστάλησαν εἰς Βάν, Ἐρζερούμ καί Διαρβεκίρ, γυμνοί καί ἄνευ ἐφοδίων.

Κατά Ἰούλιον τοῦ 1916 συνελήφθη ἐν Λειβησίῳ τις Ἑλληνιστί γραμμένη καί ἀπευθυνομένη πρός τόν ἐν Ρόδῳ γενικόν πρόξενον τῆς Ἀγγλίας Ἀλφρέδον Βιλιότην. Ὅ,τι διηγοῦνται διά τά ἐπακολουθήσαντα, ὑπερβαίνει τήν φαντασίαν. Ἡ μέθοδος τοῦ νά συμφύρουν πλῆθος ἀθώων ἐν τῇ ἐνοχῇ ἑνός ἤ πλειόνων ὡρισμένων προσώπων ἐφηρμόσθη κατά τό μᾶλλον ἀσυνείδητον τρόπον. Ὅ, τι ὑπῆρχεν ἐξέχον λόγῳ πλούτου ἤ μορφώσεως εἰς τά δύο κοινότητας, συνελήφθη. Περί τά 80 πρόσωπα ἤχθησαν εἰς τάς φυλακάς τοῦ Δενιζλί, ὅπου πᾶν εἶδος βασάνων ἐφηρμόσθη ἐπ’ αὐτῶν.[35]

Ἀλλά ἡ τρομοκρατία ἐξησκεῖτο καί κατά τοῦ ἄλλου λαοῦ. Αἱ φυλακαί ἐπληρώθησαν ἀνδρῶν καί γυναικῶν, βασανιζομένων. Οἱ ἐκβιασμοί ἐξήντλουν τήν τελευταίαν οἰκονομικήν ἰκμάδα τοῦ λαοῦ, ἐνῷ οἱ ἔρανοι ὑπέρ τῶν διαφόρων ἐπιτοπίων ἀναγκῶν τῆς Ὀθωμανικῆς «πατρίδος» καί ἡ διάθεσις τοῦ ἐσωτερικοῦ δανείου ἐξησφάλιζον καί τινα μοῖραν ἐκ τῆς λείας εἰς τό δημόσιον ταμεῖον.

Ἐν τέλει διετάχθη ὁ ἐκτοπισμός. Κατά Νοέμβριον τοῦ 1917 ἐνεχώρησεν ἡ πρώτη συνοδεία ἐκ 400, κατά Ἀπρίλιον δέ τοῦ 1918 ἡ δευτέρα συνοδεία ἐξ 800 οἰκογενειῶν. Ἅπαντες ἐστερημένοι τῶν πάντων. Ἔπιπτον νεκροί εἰς τόν δρόμον. Παιδία ἀποθνήσκοντα ἐρρίπτοντο εἰς τάς χαράδρας. Ἡ πορεία ἐξηκολούθει ἄνευ διαλεήμματος καί ὤφειλε νά ἐξακολουθήσῃ μέχρις ἐξοντώσεως. Οἱ διωγμοί τῆς Μάκρης ὡς πρός τήν ἀγριότητα οὐδενός ἄλλου ὑπελείφθησαν, αἱ προσβολαί δέ κατά τῶν γυναικῶν καί λόγῳ τῆς κτηνωδίας περί τήν ἐκτέλεσιν καί λόγῳ τοῦ ἀριθμοῦ καί τῆς ὠμότητος κατά τῶν θυμάτων ἔμειναν ἀνυπέρβλητοι.[36]

(Ἐμμανουήλ Ἐμμανουηλίδου Δ.Ν., Πληρεξουσίου Ἀθηνῶν καί Πειραιῶς ἐν τῇ Δ΄τῶν Ἑλλήνων Συνελεύσει-πρώην Βουλευτοῦ Σμύρνης & Ἀϊδινίου εἰς τήν Ὀθωμανικήν Βουλήν 1914-18, Τά τελευταῖα ἔτη τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, Ἀθῆναι, τύποις Γ.Η. Καλλέργη 1924 (Ἀνατύπωσις ἐκδόσεως τοῦ 1924- Σύλλογος πρός διάδοσιν ὠφελίμων βιβλίων, Ἀθῆναι 2010) σσ. 53-63, 109-130.)

 

* * * * *

5. ΓΕΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ

ΤΟΥ ΕΚΔΙΩΧΘΕΝΤΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

ΚΑΤΑ ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ

ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΣΑ ΕΚ ΤΩΝ ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΩΝ ΕΚΘΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΦΟΡΩΝ ΤΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΩΝ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ ΑΥΤΟΥ

Τό 1919 τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο παρέδωσε στόν ἔλεγχο καί τήν κρίση τοῦ πολιτισμένου κόσμου τή «Μαύρη Βίβλο Διωγμῶν καί Μαρτυρίων τοῦ ἐν Τουρκίᾳ Ἑλληνισμοῦ».

Τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο παρουσίαζει τήν ἔκδοση ὡς ἑξῆς:

«Τό φοβερό αὐτό Ἱστορικό ντοκουμέντο ἀποτελεῖ σύστηματική »καταγραφή τῶν διώξεων, δηώσεων, λεηλασιῶν καί κάθε εἴδους »καταστροφῶν πού ἐξαπέλυσε τό τουρκικό Κράτος κατά τοῦ ἑλληνικοῦ »στοιχείου πού ἦταν ἐγκατεστημένο στήν ἐπικράτειά του, κατά τήν »χρονική περίοδο 1914-1918.

»Ὁ ἀναγνώστης δέν θά βρεῖ στή Μαύρη Βίβλο οὔτε »συναισθηματικές περιγραφές, οὔτε προπαγανδιστικά κείμενα. Ἐδῶ τά »στοιχεῖα μιλᾶνε μόνα τους. Πρόκειται γιά μία αὐστηρή καταγραφή »γεγονότων, ἐμπλουτισμένων ὅμως μέ ἀδιάσειστα στοιχεῖα, ἀριθμούς, »χρονολογίες καί ὀνόματα, πού ἀποκαλύπτουν σέ ὅλο τους τό μεγαλεῖο »τίς φρικαλεότητες τῆς ἐπίσημης πολιτικῆς τοῦ τουρκικοῦ Κράτους. »Ταυτόχρονα, μᾶς κάνει νά σκεφτοῦμε ποῦ μπορεῖ νά ὁδηγήσει τούς »λαούς ὁ συστηματικά καλλιεργούμενος ἐθνικός φανατισμός καί ἡ »μισαλλοδοξία.

»Ἡ Μαύρη Βίβλος δέν εἶναι παρά μία ὑπεύθυνη καταγραφή »γεγονότων. Ἕνα ἀνεκτίμητο ντοκουμέντο. Ἕνα δριμύ κατηγορῶ!!! »

Α΄. ΕΠΑΡΧΙΑΙ  ΘΡΑΚΗΣ

Ἐπαρχίαι                           Μετά τόν                             Κατά τόν                               Ἐν συνόλῳ

     Βαλκανικόν πόλεμον          Εὐρωπαϊκ. Πόλεμον

Ἀδριανουπόλεως             17334                                     -                                                   17334

Αἴνου                                  1457                                 3625                                                  5082 

Ἀρχιεπισκοπή                     -                                         320                                                    320

Βιζύης                               20677                                 8106                                                 28783

Γάνου καί Χώρας              7018                                     -                                                      7018

Δέρκων                             13542                                     -                                                    13542

Διδυμοτείχου                  13148                                 5368                                                 18516

Ἡρακλείας                       29081                               22688                                                 51769

Καλλιουπόλεως                   -                                    32825                                                 32825

                                          ________                    _________                                          _________                                                102257                              72932                                               175189

      Ἐκ μεταφορᾶς          102257                              72932                                               175189

Μυριοφύτου                         -                                    4060                                                    4060

Σαράντα Ἐκκλησιῶν       3500                                11493                                                  14993

Σηλυβρίας                          2960                                      -                                                       2960

Σωζουπόλεως                    7850                                      -                                                       7850

Τυρολόης                         13715                                      -                                                     13715

                                      _________                         ____________                                 __________

                                         130282                      88485                                              218767

 

Β΄ ΕΠΑΡΧΙΑΙ Δ. ΚΑΙ Α. ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ

Ἐφέσου                            49695                                      8239                                            57934

Ἡλιουπόλεως                      -                                           9842                                             9842

Κρήνης                             60496                                         -                                                 60496

                                          _______                                  _______                                  _________

110191                                    180081                                         128272

 

Σμύρνης                            9250                                             -                                                9250

Κυδωνιῶν                                    5657                                          20730                                         26387

Μοσχονησίων                    -                                               6000                                            6000

Φιλαδελφείας                     -                                               1959                                            1959

Κυζίκου                           8628                                           7519                                           16147

Ἀνέων                                 -                                              13813                                          13813

Δαρδανελίων                  19055                                         6520                                          25575

Νικομηδείας                      444                                           8446                                            8890

Πισσιδείας                         665                                           6395                                             7060

Προικοννήσου                    -                                           29600                                            29600

Προύσης                              -                                           12076                                            12076

                                          ______                                                _______                                      ________

                                          153890                                    131139                                          285029

Ἐκ μεταφορᾶς                153890                                    131139                                          285029

Ρόδου                                    -                                              376                                               376

Ταρσοῦ καί Ἀδάνων           -                                             3650                                             3650

Χαλκηδόνος                         -                                             9394                                             9394

                                          _______                                  _______                                     ________

                                          153890                                    144559                                         298449

 

 

Γ΄. ΕΠΑΡΧΙΑΙ ΠΟΝΤΟΥ

Νεοκαισαρείας                  -                                            27216                                            27216

Ἀμασείας                                        -                                            89370                                             89370

Κολωνίας                            -                                            19938                                             19938

Ροδοπόλεως                        -                                            17479                                              17479

Τραπεζοῦντος                    -                                            38434                                              38434

Χαλδίας                              -                                            64582                                              64582

                                       ________                                 ________                                          ______

• 257019       257019

 

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΙΣ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ

 

Ἐπαρχίαι                             Μετά τόν                          Κατά τόν                               Ἐν συνόλῳ

        Βαλκανικόν πόλεμον       Εὐρωπαϊκ. Πόλεμον       

Ἐπαρχίαι Θράκης                130282                              88485                                      218767

Ἐπαρχίαι Δ. και Α. Μ. Ἀσίας      153890                              144559                                    298449

Ἐπαρχίαι Πόντου                               -                                   257019                                    257019

                                                   _____________                   ___________                             _________

                                                          284172                             490063                                    774235

Ἐκ τοῦ Τόμου «Μαύρη Βίβλος διωγμῶν καί μαρτυρίων τοῦ ἐν Τουρκίᾳ Ἑλληνισμοῦ 1914-1918», Ἔκδοσις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου 1919 (Φωτοτυπική ἀνατύπωση, Ἐκδόσεις Ἀρσενίδη), σσ. 409-413.

[1] Στίς 10 Ιουλίου τοῦ 1908, ὁ ἡγέτης τῶν Νεότουρκων, Ἐμβέρ μπέης, κήρυξε τήν ἐπανάσταση πού στόχο εἶχε τήν ἐπαναφορά τοῦ καταργημένου συντάγματος τοῦ 1876 καί τήν «ὀθωμανική ἰσότητα», τήν ἰσοπολιτεία γιά ὅλους ἀνεξάρτητα ἀπό γένος καί θρησκεία. 

[2] «Times» 3 October 1911.

[3] «Times» 27 December 1911.

[4] Ὀργάνωση τῶν Νεοτούρκων πού προετοίμαζε τίς ἐξελίξεις εἰς τήν Ὀθωμανικήν Αὐτοκρατορίαν.

[5] Ὀθωμανό Σουλτάνο (22.9.1842-10.2.1918) τόν ὁποῖον ἀνέτρεψε ὁ Μουσταφᾶ Κεμάλ μέ τό κίνημα τῶν Νεοτούρκων.

[6] Σουλτάνος τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας 10.10.1470-22.9.1520.

[7] 16 Ἰουνίου ὡς 18 Ἰουλίου 1913.

[8] Κωνσταντινούπολις.

[9]Ἕνα ἐκ τῶν εἰρημένων φυλλαδίων περιεῖχε διήγησιν περί δύο ἀδελφῶν, αἱ ὁποῖαι ἠγόραζόν τι εἰς Ἑλληνικόν κατάστημα· ἡ μία ἐξ αὐτῶν, πρόσφυξ ἀπό τήν Θεσσαλονίκην, αἴφνις ἀναγνωρίζει ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ λίαν ὑποχρεωτικοῦ καταστηματάρχου τόν εὔζωνον, ὁ ὁποῖος, ἀτιμάσας μίαν συγγενῆ των, ἔσφαξεν αὐτήν δῆθεν, ἀφοῦ ἔκοψε πρῶτον τούς μαστούς της. Αὐτά καί ἄλλα τερατωδέστερα διηγοῦντο εἰς τόν λαόν.

[10] Φελαχά δογρού (πρός τήν σωτηρίαν), «ἡ τελευταία λέξις τοῦ Ἰσλαμισμοῦ πρός τήν Εὐρώπην» ὑπό Σεΐχ Ἀβδούλ Χάκι Βαγδατί, μεταφρασθέν εἰς τήν Τουρκικήν ὑπό Σεΐχ Μουχσίν Φαανί. Ἐν Κων)πόλει. Τυπογραφεῖον «Τανίν», 1328-1331.

Τά ὀνόματα τοῦ συγγραφέως καί τοῦ μεταφραστοῦ εἶναι γνωστά ψευδώνυμα τοῦ Χουσεΐν Κιαζίμ βέη, ἑνός ἐκ τῶν κυριωτέρων Νεοτούρκων, ὁ ὁποῖος διετέλεσε Νομάρχης Χαλεπίου, ἐξελέγη βουλευτής Μαγνησίας κατά τό 1912, Νομάρχης κατόπιν Θεσσαλονίκης, ἀντιπρόεδρος εἰς τήν Κεμαλιστικήν δ΄ Βουλήν καί θεωρεῖται εἷς ἐκ τῶν σοφωτέρων καί ἱκανωτέρων λογογράφων ἀπό τούς Νεοτούρκους. Εἶναι γαλλομαθής, ἐσπούδασε δέ γεωπονίαν.  

[11] Ἴδε σελ. 1.

[12] Ἴδε σελ. 3.

[13] «Τό δόγμα τῆς Τριάδος, λέγει ἐν σελ. 5, εἶναι ἁπλῆ καί καθαρά ἀσέβεια».

[14] Σελ. 10.

[15] Σελ. 3.

[16] Σελ. 2.

[17] Κατά τά ἔτη 1912-1913

[18] Ἀξιωματικός καί Ἐπιτελάρχης τοῦ Τουρκικοῦ Στρατοῦ.

[19] Ὑπολογίζονται ἐν συνόλῳ εἰς 15.690.

[20] Τό ἐνταντίον ὡμολόγησεν ἡ Κυβέρνησις διά τοῦ ὑπ’ ἀριθ. 45 καί ἡμερομηνίαν 10 Ἰουλίου 1329 (1913) ἐγγράφου τοῦ ὑπουργοῦ τῆς Δικαιοσύνης πρός τό Πατριαρχεῖον.

Πράγματι οἱ Ἕλληνες ἔργῳ ἀπέδειξαν κατά τόν Βαλκανικόν πόλεμον τήν ἀγανάκτησίν των κατά τῆς Βουλγαρικῆς σκληρότητος καί ἔσωσαν πληθυσμούς Τουρκικούς, ἐγγυηθέντες ὑπέρ αὐτῶν· οἱ ἀρχικομιτατζῆδες ἐν Ραιδεστῷ ματαίως προσεπάθουν νά πείσουν αὐτούς, ὅτι ἡ συμπεριφορά των ἦτο ἐπιζήμιος διά τό μέλλον·  «μόνοι ἡμεῖς οἱ Βούλγαροι, ἔλεγον, ἐνοήσαμεν τί ἐστι Τοῦρκος».

[21] Κατά τάς εἰς τό Πατριαρχεῖον συγκεντρωθείσας στατιστικάς, ὁ ἀριθμός τῶν ἀπελαθέντων ἀνέρχεται εἰς 119,938.

«Οἱ ἐκπατρισθέντες Θρᾷκες τῆς Τουρκικῆς Θράκης, ὧν ὁ ἀριθμός, κατά τάς ἐπισήμους στατιστικάς τῆς ἐν Θεσσαλονίκῃ Ἐπιτροπῆς ἐγκαταστάσεως προσφύγων ἀνήρχετο εἰς 62,592, κατέφυγον ἅπαντες εἰς Μακεδονίαν. Ὁ ἀνωτέρω ἀριθμός δέν περιλαμβάνει τούς εὐπόρους καί μή τύχοντας περιθάλψεως ἐκ μέρους τῆς Ἑλληνικῆς Κυβερνήσεως, ὧν ὁ ἀριθμός ἀναβιβάζει τόν ὁλικόν εἰς 80,000 περίπου.» (Α. Α. Πάλλη περί ἀνταλλαγῆς πληθυσμοῦ καί ἐποικισμοῦ ἐν τῇ Βαλκανικῇ. Ἐν Κ)πόλει. Τυπογραφ. Κ. Μακρίδου καί Ι. Ἀλευροπούλου, 1920. Ἰδ. σελ.11.)

[22] Σημειωτέον, ὅτι ἡ Ἑλληνική Κυβέρνησις ἔδωσε τό δικαίωμα εἰς τόν πρέσβυν τῆς Τουρκίας ἐν Ἀθήναις Γαλίπ Κεμαλί νά ἐνεργήσῃ ἀνακρίσεις ἐν Μακεδονίᾳ ἐπί τοῦ ζητήματος τῶν μεταναστεύσεων, οὗτος δέ ὡμολόγησε κατόπιν πρός τόν ἀνταποκριτήν τῆς ἐφημερίδος «Independant» τῆς Θεσσαλονίκης ἐν συνεντεύξει, ὅτι οἱ Μουσουλμάνοι μετηνάστευον ἑκουσίως. (Ἰδ. Α. Πάλλη, σελ. 9). Ἄλλως τε τό μέγιστον μέρος τῶν μεταναστῶν δέν προήρχετο ἀπό τήν Ἑλληνική Μακεδονίαν. Οὕτω ποιμένες ἐκ Σερβίας ἐγκατασταθέντες εἰς τήν Κρήνην ἐχρησιμοποίουν τάς ἀμπέλους εἰς βοσκήν αἰγῶν.

[23] Ἴδε ἀνωτέρω σελ. 59 κ. ἑξ.

[24] Ὁ ὅρος προῆλθε ἐκ τοῦ γαλλικοῦ Entente πού σημαίνει Συμφωνία. Πρόκειται γιά τή συμμαχία Γαλλίας καί Μεγάλης Βρετανίας ἡ ὁποία ἐπεκτάθηκε διά τῆς ξεχωριστῆς Ἀγγλορωσικῆς Συνεννόησης τοῦ 1907, μετασχηματιζόμενη στή λεγόμενη “Τριπλῆ ΑΝΤΑΝΤ” πού στρεφόταν ἐναντίον τῆς συμμαχίας τῶν Κεντρικῶν Δυνάμεων, στήν ὁποία πρωτοστατοῦσε ἡ Γερμανία.

[25] Οἱ Χριστιανοί δέν ἐκαλοῦντο εἰς τήν ἐπίσημον γλῶσσαν ποτέ πρόσφυγες. Ἄλλως τε εἰς τό διάταγμα, περί οὗ ὁ λόγος, ἐτέθη πρόσθετον ἄρθρον, ἐν τῇ δικαιλογητικῇ τοῦ ὁποίου ἐκθέσει καθορίζεται ρητῶς, ὅτι πρόκειται περί Μουσουλμάνων προσφύγων.

[26] Τοῦρκος ἀπό τόν καζᾶν Κέρζε ἐξέθηκεν ἡμῖν, ὅτι ἡ μετά τήν ἐκεῖ λεηλασίαν ἀπομείνασα περιουσία τῶν Χριστιανῶν, οἱ ὁποῖοι ἐξετοπίσθησαν, ἐκπλειστηριασθεῖσα ἀπέδωσε λίρας Τορκίας 3000 (κατά τήν ἐποχήν ἐκείνην ἡ χρυσῆ λίρα ἐτιμᾶτο γρ. 150) · ἀλλ’ εἰς τήν ἔκθεσιν τοῦ πλειστηριασμοῦ ὡς προϊόν τῆς πωλήσεως ἀναφέρεται τό ποσόν 300 λιρῶν.

[27] Ἴδε ἐκθ. Μητρ. 3 Ὀκτωβρίου 1915

[28] Τά καταθλιπτικά μέτρα κατά τῶν Χριστιανῶν συνήθως λαμβάνονται ἐν ἡμέραις ἑορτῶν διά νά πεισθοῦν, ὅτι δέν εἶναι ἀληθινός ὁ Θεός των καί ὅτι ἀλλοῦ πρέπει νά ζητήσῃ τις τήν σωτηρίαν.

[29] Ἐστάλη ἐκ τοῦ ὑπουργείου τῶν στρατιωτικῶν· ἐξηρτᾶτο ἀπό τόν Βεχίπ πασᾶν, διοικητήν του στρατιωτικοῦ σώματος εἰς τό Σού-Σεχίρ.

[30] Ἡ ἀποστολή αὕτη ἀποδεικνύει, ὅτι ἡ ἀποδοκιμασία καί ἡ δυσαρέσκεια τοῦ Ταλάτ διά τά γενόμενα δέν ἦτο εἰλικρινής. Ἡ πολιτική ἀρχή δέν ἦτο ἀνεύθυνος ἀλλ’ ἐπί τοῦ προκειμένου ἡ πρωτοβουλία εἶχεν ἀφεθῇ εἰς τάς στρατιωτικάς ἀρχάς.

[31] Οἱ κάτοικοι τῶν χωρίων ἐπορεύοντο εἰς τόν ὄλεθρον, αἱ πόλεις ἐτρομοκρατοῦντο, πᾶσα δέ οἰκογένεια ἐθρήνει πατέρα, υἱόν ἤ ἀδελφόν ὡς στρατιώτην, ἐξόριστον ἤ τεθνεῶτα· εἰς τοιούτους καιρούς ὁ Ρεφέτ ἐπέβαλεν εἰς Ἕλληνας νέους νά καταρτίσουν μουσικόν ὅμιλον καί εἰς τήν πρώτην συναυλίαν ὑπεχρέωσε τόν Μητροπολίτην νά παρευρεθῇ αὐτοπροσώπως. Κατήρτισεν ἐπίσης ἀπό θυγατέρας τῶν αὐτῶν οἰκογενειῶν χορόν φωνητικῆς μουσικῆς διά νά παίξουν τό μελόδραμα Τσανάκκαλε, ἴδιον αὐτοῦ μουσούργημα. 

[32] Ἐλέχθη, ὅτι μέ τήν πρόφασιν ἐμβολιασμοῦ κατά τοῦ τύφου ἤ τῆς χολέρας οἱ Τοῦρκοι ἰατροί ἐνεβολίαζον τούς Ἀρμενίους μέ αἷμα τυφιώντων.

[33] Τοῦτο μᾶς διηγήθη ὁ κ. Θ. Ἀρζόγλους, βουλευτής Ἀμισοῦ, κατά τό 1917.

[34] Οἱ κάτοικοι τῆς Κερασοῦντος ἦσαν λίαν εὐγνώμονες πρός τόν κόμητα Schudemburg, ὅστις, εὐμενῆ κρατῶν στάσιν πρός τούς Ἕλληνας, παρέστη ἐν μεγάλῃ στολῇ μετά τῶν ἀξιωματικῶν του εἰς τήν Ἑλληνικήν ἐκκλησίαν κατά τήν θείαν λειτουργίαν, τοῦθ’ ὅπερ συνέστειλεν ὀλίγον τούς ἐντοπίους. Ὁ Μητροπολίτης δέ Ἀμασείας Γερμανός, ὁ ὁποῖος καί Γερμανικόν ἔλαβε παράσημον, κατώρθωσε νά ἔλθῃ εἰς σχέσεις μέ τινας ἀξιωματικούς καί νά στείλῃ δι’ αὐτῶν μερικάς ἐκ τῶν ἐκθέσεών τους εἰς τά Πατριαρχεῖα.   

[35] Ὁ Ἰωάννης Ἁγιορείτης, ραβδισθείς ἀπηνῶς, περιλουσθείς μέ πεπηγός ὕδωρ, ἔχων ἥλους ἐμπεπηγμένους εἰς τήν σάρκα, ὄνυχας ἐκριζωμένους, ρίνα καί ὦτα κομμένα, βρυχᾶται ἐν τῇ ἐσχάτῃ του ἀγωνίᾳ· «ἐγώ, ἐγώ ἔγραψα τήν ἐπιστολήν· οὐδείς, οὐδείς ἄλλος πταίει.» Μάτην· ἐξακολουθοῦν τά φρικιαστικά ἔργα κατά τῶν ἄλλων. Ἐκ τῶν συλληφθέντων οἱ 35 ἦσαν μάρτυρες· ὡς τοιοῦτοι ἐβασανίσθησαν καί ἀπολυθέντες ἐξωρίσθησαν. Ἐκ τῶν λοιπῶν 23 ἀπέθανον συνεπείᾳ τῶν βασάνων· 2 κατεδικάσθησαν εἰς θάνατον· 3 εἰς ἄλλας βαρείας ποινάς· οἱ ἀθωωθέντες 7 ἐξωρίσθησαν καί οὗτοι. 

[36] Περί τῶν διωγμῶν Μάκρης κατά τόν πόλεμον δέν εἴχομεν σαφεῖς πληροφορίας ἐν Κωνσταντινουπόλει· τοιαύτας ἐλάβομεν πολύ βραδύτερον παρά τοῦ ἐκ Μάκρης καταγομένου συμβούλου τῆς Ἑλληνικῆς Ὑπάτης Ἁρμοστείας ἐν Κωνσταντινουπόλει κ. Α. Ἰωαννίδου, κατόχου ἐπιστολῶν καί δηλώσεων παθόντων καί αὐτοπτῶν, τάς ὁποίας οὗτος ἔθεσεν εὐγενῶς εἰς τήν διάθεσιν ἡμῶν.

Κατά τήν διάρκειαν τοῦ πολέμου ἐξετοπίσθησαν κοινότητες τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐπαρχίας Ἐφέσου 6, Ἀνέων 12, Ἡλιουπόλεως 16 καί ἡ ἐπισκοπή Μοσχονησίων. Ἐξεκενώθησαν ἐπίσης ἡ Μάκρη, τό Λειβήσιον καί τά παράλια τοῦ τμήματος Φετχιέ. Περί Ἑλλησπόντου, Πόντου, Θράκης, Προποντίδος καί Κυδωνιῶν ὡμιλήσαμεν διά μακρῶν. Δέον νά μή λῃσμονηθῇ, ὅτι 10 χιλιάδες περίπου ἐξετοπίσθησαν ἐκ τῆς ἐπαρχίας Ταρσοῦ καί Ἀδάνων.

Τό σύνολον τῶν ἐκτοπισθέντων, κατά τάς εἰς τά Πατριαρχεῖα συγκεντρωθείσας στατιστικάς, ἀνέρχεται εἰς 481109.