Ἀ ν α σ τ ά σ ε ω ς   ἡ μ έ ρ α  :

Ἡ Κυριακή, ἡ βασιλίς καί κυρία

Τοῦ Μητροπολίτου Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ Δανιήλ

«Ἀναστάσεως ἡμέρα λαμπρυνθῶμεν λαοί Πάσχα Κυρίου Πάσχα»

Ὁ χαρακτηρισμός τῆς ἡμέρας πού ἀναστήθηκε ὁ Κύριος παρουσιάζεται γιά πρώτη φορά στήν Ἀποκάλυψη, ὅπου ὁ εὐαγγελιστής Ἰωάννης εὑρισκόμενος ἐξόριστος στήν νῆσο Πάτμο βεβαιώνει, ὅτι ἐμφανίσθηκε σ’ αὐτόν ὁ Ἰησοῦς Χριστός ἡμέρα Κυριακή. Γράφει:

«᾿Εγὼ ᾿Ιωάννης, ὁ ἀδελφὸς ὑμῶν καὶ συγκοινωνὸς ἐν τῇ θλίψει καὶ βασιλείᾳ καὶ ὑπομονῇ ἐν ᾿Ιησοῦ Χριστῷ, ἐγενόμην ἐν τῇ νήσῳ τῇ καλουμένῃ Πάτμῳ διὰ τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ καὶ διὰ τὴν μαρτυρίαν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ. 10 ἐγενόμην ἐν πνεύματι ἐν τῇ κυριακῇ ἡμέρᾳ, καὶ ἤκουσα φωνὴν ὀπίσω μου μεγάλην ὡς σάλπιγγος» (Ἀποκαλύψεως α΄, 9-10).

Ὁ ἑορτασμός τῆς Κυριακῆς εἶναι μία ἀπό τίς ἀρχαιότερες ἑορτές τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἤδη ἀπό τόν δεύτερο αἰῶνα ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος ὁ θεοφόρος, ἐπίσκοπος Ἀντιοχείας (50-117μ.Χ.), προσδιορίζει τόν Χριστιανό μέ τόν ἑορτασμό τῆς Κυριακῆς : «Ὅσοι ζοῦσαν σύμφωνα μέ τήν παλιά τάξη τῶν πραγμάτων, ἔφταναν στήν ἐλπίδα μή τηρώντας πιά τό Σάββατο, ἀλλά τήν Κυριακή, ἡμέρα πού ἡ ζωή μας ἀνυψώθηκε ἀπό τόν Χριστό καί τόν θάνατό Του» (Πρός Μαγνησιεῖς IX, 1. ΒΕΠΕΣ τ. 2, σ. 270).

Περίπου τήν ἴδια ἐποχή, ἕνας εἰδωλολάτρης, ὁ Πλίνιος ὁ Νεώτερος (61-113μ.Χ.) στήν ἐπιστολή του πρός τόν Αὐτοκράτορα Τραϊανό (53-117μ.Χ.), θέλοντας νά περιγράψει τά χαρακτηριστικά τῆς συμπεριφορᾶς τῶν Χριστιανῶν, δέν βρίσκει τίποτε καλίτερο ἀπό τά ἑξῆς: «Ἔχουν τήν συνήθεια νά συγκεντρώνονται μιά ὁρισμένη ἡμέρα, πρίν ἀπό τήν αὐγή, καί νά προσεύχονται στό Χριστό, ὡς Θεό». Αὐτή ἡ ὁρισμένη ἡμέρα, πού ὁ Πλίνιος δέν μπορεῖ νά τήν προσδιορίσει ἀλλιῶς, ἀφοῦ στό ἐπίσημο ἡμερολόγιο, δέν ὑπῆρχε ἡ ἑβδομαδιαία ἀναδρομή, εἶναι ἡ Κυριακή μας. Αὐτή δέ ἡ συγκέντρωση πού ἀποσκοποῦσε στήν προσευχή πρός τόν Χριστό ὡς Θεό, ὡς Κύριο, εἶναι ἡ εὐχαριστιακή σύναξη τῆς Κυριακῆς.

* * * * *

Ἡ Κυριακή εἶναι θεσμός καθαρά Ἐκκλησιαστικός. Ἡ ἀπαρχή του εὑρίσκεται, ἀποκλειστικά, στό γεγονός τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, τήν ἐπαύριον τοῦ Σαββάτου. Ἡ συνήθεια τῆς συνάξεως τήν ἡμέρα τούτη, ἐμφανίζεται ἀπό τήν ἑπομένη ἀκριβῶς ἑβδομάδα, γιατί βλέπουμε τούς Ἀποστόλους, ὀκτώ ἡμέρες μετά τήν Ἀνάσταση, νά συγκεντρώνονται στό Ὑπερῶο. Ἡ Κυριακή εἶναι ἡ συνέχεια αὐτῆς τῆς ἑβδομαδιαίας συνάξεως. Εἶναι α΄. Ἀνάμνηση τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ, β΄. Μυστήριο τῆς παρουσίας Του ἀνάμεσα στούς δικούς Του, γ΄. Προφητεία τῆς δευτέρας Παρουσίας Του, δ΄. Τό ἑβδομαδιαῖο Πάσχα.

Ἐκτός τῶν ἀνωτέρω σημασιῶν τό Πάσχα κέκτηται καί κάποια χαρακτηριστικά πού ἐπιδέχονται συμβολική ἑρμηνεία.

1. Ἦταν ἡ πρώτη ἡμέρα τῆς Ἰουδαϊκῆς ἑβδομάδος.
2. Ἑορταζόταν τήν ἡμέρα τοῦ ἡλίου κατά τό ἀστρολογικό ἡμερολόγιο.
3. Ἦταν ἡ ὄγδοη ἡμέρα.

* * * * *

1. Ἡ Κυριακή πρώτη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος

Τό Σάββατο ἦταν τό τέλος τῆς πρώτης δημιουργίας, ἡ δέ Κυριακή εἶναι ἡ ἀρχή τῆς δεύτερης δημιουργίας κατά τήν ὁποία ὁ Θεός ἀνακαίνισε τήν παλαιά κατά τόν λόγο τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ : «Ἰδού καινά ποιῶ τά πάντα» (Πρός Κορινθίους Β΄, ε΄, 17). Γι’ αὐτό ὁ πιστός ἀναμένει : «τούς καινούς οὐρανούς καί τήν καινή γῆ» κατά τήν ὑπόεσχεση τοῦ Κυρίου (Β΄ Πέτρου γ΄, 13).  

Ὁ Θεός ὅπως ἔδωσε τήν ἐντολή στό παρελθόν, νά τηρεῖται ἡ ἡμέρα τοῦ Σαββάτου ὡς ἀνάμνηση τοῦ τέλους τῶν προηγουμένων γεγονότων τῆς δημιουργίας, ἔτσι κι ἐμεῖς τιμᾶμε τήν Κυριακή ὡς ἀνάμνηση τῆς ἀρχῆς τῆς νέας δημιουργίας. Στήν πραγματικότητα ὁ Θεός δέν δημιούργησε μία ἐπιπλέον κτίση, ἀλλά ἀνακαίνισε τήν παλαιά καί ὁλοκήρωσε αὐτό πού ἄρχισε νά δημιουργεῖ. Ἡ περίεργη ἰδέα πού συναντᾶμε ἐδῶ καί δέν εἴχαμε ὡς τώρα συναντήσει εἶναι ὅτι τό Σάββατο θεωρεῖται ὡς ἀνάμνηση τοῦ τέλους τῆς πρώτης δημιουργίας. Ἐδῶ ἀποσαφηνίζεται «ἡ συναρμογή τῶν δύο συμβόλων, τοῦ Σαββάτου καί τῆς πρώτης ἡμέρας πού ἀναφέρεται στήν διαδοχή τῶν δύο δημιουργιῶν: «Τήν ἕκτη ἡμέρα ἡ δημιουργία εἶχε ὁλοκληρωθεῖ˙ τήν ἕβδομη ὁ Θεός «κατέπαυσεν ἀπό πάντων τῶν ἔργων αὐτοῦ» (Γενέσεως β΄, 2). Ὅμως στό εὐαγγέλιο ὁ Λόγος λέγει : «Ἦλθα νά τελειώσω (ὁλοκληρώσω) αὐτοῦ τό ἔργο» (Ἰωάννου δ΄, 34).

Ἐκεῖνος πού «κατέπαυσε ἀπό πάντων τῶν ἔργων Του» θέλει νά πεῖ μέ τήν προηγούμενη φράση Του ὅτι κάποιοι ἔχουν ἀνάγκη ἀπό τελείωση, πού ὁ Ἵδιος ἦλθε νά τήν προσφέρει. Πράγματι τό ἔργο Του θά ἦταν ἀτελές ἄν, μετά τήν πτώση τοῦ Ἀδάμ ὁ ἄνθρωπος ἐξακολουθοῦσε νά ἀποθνήσκει. Θά ἦταν ὅμως τέλειο ἄν ὁ δεύτερος θά ἐζωοποιεῖτο. Γιά τόν λόγο αὐτό ἀφοῦ ἀνακαίνησε τήν δημιουργία σέ ἕξι ἡμέρες, ὁ Θεός ὅρισε μία ἡμέρα ἀναπαύσεως τήν ὁποία τό Ἅγιο Πνεῦμα προαναγγέλλει στό Ψαλμό : «Αὕτη ἡ ἡμέρα ἥν ἐποίησε ὁ Κύριος» (117 (ριζ΄), 24). Ἔτσι ὁ κόσμος τῆς δημιουργίας ἐμφανίζεται στόν συμβολισμό τοῦ ἑπταημέρου, ὡς τό πρῶτο στάδιο τοῦ θείου σχεδίου.

Μία ὁμάδα ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων ὅπως ὁ Κλήμης Ἀλεξανδρεύς (150-216μ.Χ.) καί ὁ Εὐσέβιος Καισαρείας (265-340μ.Χ.) δίδουν μία ἄλλη ἑρμηνεία σύμφωνα μέ τήν ὁποία ἡ πρώτη ἡμέρα ἑρμηνεύεται ὄχι ὡς ἀρχή τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου, ἀλλά ὡς γέννηση τοῦ Θεοῦ Λόγου. Οἱ συγγραφεῖς αὐτοί βλέπουν νά δηλώνεται αὐτή ἡ γέννηση του Λόγου στό στίχο τῆς Γενέσεως α΄, 4-5: «Γενηθήτω φῶς· …καὶ ἐγένετο πρωΐ, ἡμέρα μία»: «Ἡ ἕβδομη ἡμέρα προετοιμάζει μέ τήν ἀπόθεση τῶν κακῶν, τήν ἀρχέγονη ἡμέρα, τήν ἀληθινή μας ἀνάπαυση. Αὐτό εἶναι τό φῶς, τό ὁποῖο γεννήθηκε πρώτα μέσα στό ὁποῖο τό πᾶν φάνηκε ὡς ὅλον καί ὡς μέρος. Ἀπό αὐτή τήν ἡμέρα ἡ σοφία καί ἡ γνώση ἀκτινοβολοῦν πάνω μας. Πραγματικά εἶναι τό φῶς τῆς ἀλήθειας, τό ἀληθινό φῶς, χωρίς σκιά τό ὁποῖο ἐκχέει ἀδιαιρέτως τό Πνεῦμα τοῦ Κυρίου σέ ἐκείνους πού ἐξαγιάσθηκαν ἀπό Αὐτό» (Κλήμης Ἀλεξανδρεύς Στρωματεῖς VI, 16. ΒΕΠΕΣ. τ. 8, σ. 230).

* * * * *

2. Ἡ Κυριακή ἡμέρα τοῦ φωτός

Ὁ Κλήμης Ἀλεξαδρεύς διατυπώνει τήν ἀντίληψη ὅτι ὁ Λόγος γεννήθηκε γιά νά καταστεῖ τό φῶς τοῦ κόσμου. Ὁ Εὐσέβιος Καισαρείας ἀποσαφηνίζει περισσότερο τήν σχέση ἀνάμεσα στήν ἡμέρα τῆς γεννήσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου καί στήν ἡμέρα τῆς Ἀναστάσεως, τῆς ὁποίας ἡ Κυριακή ἀποτελεῖ ἀνάμνηση.

«Αὐτή τήν ἡμέρα (Κυριακή) πού εἶναι ἡ ἡμέρα τοῦ φωτός ἡ πρώτη καί ἐπίσης, τοῦ ἀληθινοῦ ἡλίου, ἐμεῖς ἀφοῦ συγκεντρωθοῦμε μετά τό διάστημα ἕξι ἡμερῶν καί ἑορτάσουμε τά ἅγια καί πνευματικά Σάββατα, πραγματοποιοῦμε τήν πρός τούς ἱερεῖς (μωσαϊκή) ἐντολή νά ἑορτάζουν τό Σάββατο σύμφωνα μέ τόν πνευματικό Νόμο…Αὐτή τήν ἡμέρα πού, κατά τήν Δημιουργία ὁ Θεός εἶπε: «Γενηθήτω φῶς » ἔγινε τό φῶς˙ ἐξάλλου τήν ἴδια ἡμέρα ὁ ἥλιος τῆς Δικαιοσύνης ἀνέτειλε πάνω ἀπό τίς ψυχές μας» (Εὐσεβείου Καισαρείας, Ψαλμοί, (ΠΗ΄) MPG 23, 1172B).

Τήν ἀντίληψη αὐτή διατυπώνει ὁ Εὐσέβιος Καισαρείας ὅτι ἡ πρώτη ἡμέρα ὡς ἡ ἡμέρα γεννήσεως τοῦ Λόγου εἶναι καί ἡμέρα τῆς Ἀναστάσεως, ὑπομνηματίζοντας τόν στίχο τοῦ Ψαλμοῦ : «Εὔφρανας με Κύριε ἐν τοῖς ποιήμασι σου καί ἐν τοῖς ἔργοις τῶν χειρῶν σου ἀγαλλιάσομαι» (91 (Ϟα΄).

Γράφει : «Τό ἔργο τοῦ Θεοῦ θά μποροῦσε κάλλιστα νά εἶναι ἡ ἡμέρα περί τῆς ὁποίας ἐγράφη: «Αὕτη ἡ ἡμέρα ἥν ἐποίησε ὁ Κύριος. ἀγαλλιασώμεθα καί εὐφρανθῶμεν ἐν αὐτῇ». Αὐτή ἡ ἡμέρα σημαίνει τήν Κυριακή ἡμέρα τῆς Ἀναστάσεως, ὅπως ἀποδείξαμε ἀλλοῦ, ἑρμηνεύοντιας ταύτην τήν δημιουργίαν τοῦ κόσμου. Ὁ Θεός λέει: Γενηθήτω φῶς καί ἔγινε φῶς. Βλέπεις, ὅτι τούτη τήν ἡμέρα δέν ὑπάρχει καμμία ἄλλη δημιουργία στήν ὁποία νά ταιριάζει ὁ λόγος ὅτι εἶναι ἡ ἡμέρα ἥν ἐποίησε ὁ Κύριος, εἰμή ἡ ἴδια ἡ ἡμέρα πού ὑπῆρξε ἡ πρώτη Κυριακή. Γι’ αὐτήν ἔχει λεχθεῖ «εὔφρανάς με Κύρις ἐν τοῖς ποιήμασί σου, «ὅσο γιά τά ἔργα τῶν χειρῶν Του» εἶναι ἐκεῖνα πού δημιουργήθηκαν τίς ἑπόμενες ἡμέρες» (Εὐσεβείου Καισαρείας Ψαλμοί (Ϟα΄) MPG 23, 1173B).

Ὁ ἀπολογητής Ἰουστῖνος (100-165μ.Χ.) γράφει στήν Ἀπολογία του: «Κατά τήν λεγομένη ἡμέρα τοῦ ἥλιου, ὅλοι ὅσοι κατοικοῦν στίς πόλεις καί στά χωριά συγκεντρώνονται στόν ἴδιο τόπο. Ἐκεῖ κάποιος διαβάζει τά ἀπομνημονεύματα τῶν Ἀποστόλων καί τά συγγράματα τῶν Προφητῶν. Ὅταν τελειώσει ὁ ἀναγνώστης, ὁ προϊστάμενος λειτουργός ἐκφωνεῖ λόγο. Ἔπειτα σηκωνόμαστε καί προσευχόμαστε ὅλοι μαζί μεγαλοφωνότατα. Μετά, προσφέρεται «ἄρτος» καί «οἶνος» καί «ὕδωρ». Ὁ προϊστάμενος λειτουργός μέ ὅση δύναμη ἔχει ἀναπέμπει εὐχές καί εὐχαριστίες στό Θεό καί ὁ λαός ἀπαντᾶ Ἀμήν» (Ἰουστίνου Μάρτυρος,  Ἀπολογία Α΄,  LXV (65) 1. ΒΕΠΕΣ τ. 3, σ. 197).

Στήν Ρωμαϊκή αὐτοκρατορία ἡ ἡμέρα αὐτή ἀφιερώθηκε στήν λατρεία τοῦ ἡλίου καί ἔλαβε μεγίστη σημασία.

Ἀπ’ αὐτήν τήν σύμπτωση οἱ Χριστιανοί ἄντλησαν ἕνα συμβολισμό. Ἡ Κυριακή ἦταν ἡμέρα τῆς λατρείας τοῦ ἡλίου. Καί ἡ Γραφή λέγει πώς ὁ Χριστός εἶναι : «Ὁ ἥλιος τῆς δικαιοσύνης» (Μαλαχίου δ΄, 2). Ἡ Κυριακή κατά τήν ὁποία ἀναστήθηκε ὁ Χριστός ἐμφανίσθηκε ὡς ἡ ἡμέρα πού ἀνέτειλε ὁ ἥλιος τῆς δευτέρας δημιουργίας. Ὁ ἅγιος Ἱερώνυμος (347-420μ.Χ.) θά γράψει: «Ἡ ἡμέρα τοῦ Κυρίου, ἡ ἡμέρα τῆς Ἀναστάσεως, ἡ ἡμέρα τῶν Χριστιανῶν εἶναι δική μας ἡμέρα. Ἔστω κι ἄν ὀνομάζεται ἡμέρα τοῦ ἡλίου ἀπό τούς Ἐθνικούς. Ἐμεῖς ἀποδεχόμαστε εὐχαρίστως τοῦτο τόν χαρακτηρισμό. Ἐπειδή τούτην τήν ἡμέρα ἀνέτειλε τό φῶς, τούτη τήν ἡμέρα ἔλαμψε ὁ ἥλιος τῆς δικαιοσύνης» (G. Morin, Anecdote Mareds (1897), p. 1212 σ. 418).

* * * * *

3. Ἡ Κυριακή ὀγδόη ἡμέρα

Ἡ Κυριακή χαρακτηρίζεται καί ὡς ἡ «ὀγδόη ἡμέρα». Ὁ χαρακτηρισμός χρησιμοποιεῖται στήν ἐπιστολή Βαρνάβα (συγγραφή κατά Harnack 80-130μ.Χ.) : «Ἑορτάζουμε πασίχαροι τήν ὀγδόη ἡμέρα κατά τήν ὁποία ὁ Ἰησοῦς ἀνεστήθη καί ἀνελήφθη στούς οὐρανούς» (Ἐπιστολή Βαρνάβα (XV), ΒΕΠΕΣ τ. 2, σ. 240).

Εἴδαμε πώς στήν βιβλική προοπτική ἡ ἕβδομη ἡμέρα προτύπωνε ἀνάπαυση τῆς μελλούσης ζωῆς. Ἔτσι ἡ ἐμφάνιση τῆς ὀγδόης ἡμέρας ἔθετε ἀπό τήν ἄποψη αὐτή, ἕνα πρόβλημα. Πράγματι θά βρεθοῦμε, ἔκτοτε, μπροστά σέ δύο διαφορετικούς συμβολισμούς. ἐν πρώτοις, θά ἐξακολουθήσουμε νά συναντᾶμε τόν καθαρά βιβλικό συμβολισμό, σύμφωνα μέ τόν ὁποῖο ἡ ἕκτη ἡμέρα εἰκονίζει τόν παρόντα κόσμο καί ἡ ἕβδομη τόν μέλλοντα. Παραλλήλως πρός αὐτό τόν συμβολισμό διαμορφώνεται ἕνας ἄλλος σύμφωνα μέ τό ὁποῖο οἱ ἑπτά ἡμέρες συνιστοῦν τόν παρόντα κόσμο καί ἡ ὄγδοη τόν μέλλοντα: «Δέν ἀγαπῶ διόλου τά Σάββατα ἀλλά τήν ἡμέρα ἐκείνη πού θέτοντας τέλος στό σύμπαν θά ἐγκαινιάσω τήν ὄγδοη ἡμέρα κατά τήν ὁποία ἀναστήθηκε Ἰησοῦς διά τόν λόγο αὐτό ἑορτάζουμε χαρούμενα τήν ὄγδοη ἡμέρα». Τόν συμβολισμό αὐτό βλέπουμε νά ἑρμηνεύει ξεκάθαρα ὁ Ὠριγένης μέ παρόμοιο τρόπο πρός τούς προηγουμένους συμβολισμούς. «Ὁ ἀριθμός ἑπτά πού περιέχει τήν δύναμη τῆς Ἀναστάσεως, εἶναι τύπος τοῦ κόσμου τοῦ μέλλοντος» (Ἐκλογή Ψαλμῶν MPG 12, 1624BC).